Avelino Muleiro García :
-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
Artigo : ” Entre un Estado de anxos e un pobo de demos ”
O estado de alarma en España polo coronavirus deixou aberta unha pestilente greta social e política pola que comezou a supurar o odio, o rancor e a desilusión nunha sociedade desta mal chamada “nova normalidade” de postcovid-19. Respírase no ambiente social aire de desquite e desesperanza, de vinganza do pasado e medo polo futuro. Temos a sensación de emprender un camiño repleto de labirintos entre soños de delirio e plans de frustración; por iso, atrapados polo noso presente e transidos polo temor para poder regresar ao pasado máis recente, atisbamos horizontes borrascosos que prognostican tormenta sobre a intrincada saída do labirinto. Contribúen a esta desilusión as reiteradas mensaxes enviadas desde altas institucións do Estado cuestionando o marco constitucional que marca as regras de xogo da nosa convivencia. Parte da sociedade española sospeita que hai unha latente tentación en certos dirixentes políticos de modificar os fundamentos da nosa democracia para adelgazar a separación de poderes, consustancial aos Estados modernos, que fora reivindicada por ilustrados como Locke, Montesquieu, Rousseau ou Kant.
Neste humidal político, social, económico e sanitario, aflora de novo o debate sobre a Monarquía en España. Creo, con todo, que nestes momentos non é tan importante o dilema Monarquía-República como a necesidade de blindar unha Constitución que garanta a separación de poderes no Goberno do Estado. Unha Constitución que, seguindo o modelo propugnado pola Ilustración do século XVIII, se axuste aos sistemas democráticos do momento. Kant, amparado por outros pensadores do seu tempo, reivindicaba unha constitución republicana, apontoada sobre a separación de poderes e fundamentada en tres piares que competen aos cidadáns: liberdade, dependencia da lei e igualdade como cidadáns. Ese modelo constitucional é antagónico ao modelo dunha constitución despótica, característica de Gobernos absolutistas ou ditatoriais. O patrón da constitución republicana, fundada pola vontade colectiva do pobo, é compatible coas distintas formas de goberno, sexan monárquicas ou republicanas, pois o fundamental nela é a separación de poderes e o respecto polos cidadáns.
O republicanismo constitucional é concepto diferente ás formas republicanas dos Estados e dos seus correspondentes Gobernos. A Segunda República española, a República francesa ou a República Federal de Alemaña son formas de Estado e de Goberno, cuxo republicanismo non sempre coincide ontolóxica, política e socioloxicamente co republicanismo constitucional. O caso das Repúblicas islámicas, cuxas constitucións despóticas están caladas de autoritarismo e fundamentalismo relixioso do Corán, carecen de republicanismo constitucional. España é un Estado cuxa forma política é a Monarquía parlamentaria, como sinala o artigo 1.3 do Título preliminar da nosa Constitución. Esta Constitución aproxímase no esencial aos canons dunha constitución republicana esixida por Kant e os ilustrados porque defende a separación de poderes e se fundamenta nesa trindade fundamental de que gozamos os españois: liberdade, legalidade e igualdade. Pero estes mesmos requisitos terían que valer se o Estado español fose unha República e non unha Monarquía.
Natureza e orixe do Estado
España é un Estado, como o doutras moitas sociedades que hai en Europa e no resto dos continentes. O Estado é a estrutura superior das organizacións políticas nunha determinada sociedade; subxace a todas as relacións sociais sendo o seu fundamento xurídico e a súa referencia política. O seu papel na sociedade é similar ao que exercía na filosofía tradicional a alma no corpo do ser humano. Se na persoa o corpo é a materia -potencia aristotélica- e a alma é quen o actualiza para convertelo en humano, o Estado é quen actualiza o conxunto de persoas para transformalas en cidadáns. Por iso, en realidade, o Estado é un concepto metafísico cargado de misticismo, unha entelequia que, a través de atributos característicos proxectados desde a filosofía política, xustifica a convivencia e a relación entre as persoas. Pero, como a alma no corpo, o Estado queda invisible na sociedade transcendendo aos cidadáns e aos seus gobernos. Dicía Ortega y Gasset que o Estado “no tiene otro fin que el aumento y potenciación de la vida. Pero acontece que ese tipo de construcciones instrumentales pierden, a veces, su conexión con la vida elemental, se declaran independientes y aprisionan entre sus muros la vida misma de que proceden. El río se abre un cauce y luego el cauce esclaviza al río” (El espectador).
Se a psicoloxía do século XIX e primeiras décadas do XX lle asignaba á alma humana tres potencias: memoria, entendemento e vontade, ao Estado atribúenselle, analogamente, tres poderes fundamentais: executivo, lexislativo e xudicial. Esa análise da alma por parte da psicoloxía decimonónica é unha visión autenticamente metafísica, semellante á análise que podemos levar a cabo do concepto de Estado. Ese aspecto metafísico proxéctase sobre os seus fundamentos, sobre a súa orixe e finalidade.
As orixes do Estado remóntanse ao nacemento das primeiras formas de organización política, hai uns cinco mil anos. Desde os seus comezos, o Estado tentaba protexer ao seu pobo da violencia física e xestionaba o ben común, particularmente o territorio do pobo. En séculos pasados, a palabra Estado era moi valorada, pero a partir do Renacemento aparece camuflada entre conceptos limítrofes como nación, país, patria, pobo… que moitas veces se toman como sinónimos seus. No pensamento político occidental, as bases do concepto de Estado remóntanse ao concepto de “polis” ateniense (cidade-estado). Con todo, o concepto de Estado como organización política fundamental provén do Renacemento italiano do século XVI. Foi en Italia onde Nicolás Maquiavelo tratou de establecer a lei e o goberno da vida do Estado de Florencia baseándose na súa historia. A Maquiavelo non lle interesou determinar as orixes do exercicio do poder nin do nacemento do Estado. A súa existencia era un feito e a necesidade da súa conservación era unha realidade. A partir de Maquiavelo proliferaron as teorías sobre a orixe do Estado, así como as múltiples interpretacións sobre a súa finalidade e os seus medios. Un dos aspectos esenciais que supuxo a orixe do Estado foi a primacía das leis morais por encima das leis naturais. Isto é, que prevalecen os desexos colectivos versus os desexos pasionais das persoas.
Un dos primeiros pensadores en explicar a orixe do Estado foi Tomás Hobbes (1588-1679). Segundo el, houbo un estado natural do ser humano, no que reinaban os instintos, as paixóns, a liberdade absoluta, a violencia, a anarquía e a desorde. Nesa situación, o único criterio moral era o egoísmo, e a única medida de dereito era a lei do máis forte. A lei natural era a única que rexía neste estado. Nesa situación de illamento, todas as persoas eran igualmente libres, e non só se contentaban coa súa propia conservación, senón que aspiraban tamén a apoderarse dos bens materiais e a dominar aos demais. De aí que cada un se convertese para os demais en inimigo ao que tentaba destruír: Homo homini lupus, expresión sacada por Hobbes do escritor latino Plauto. Pero esta situación de guerra de todos contra todos levaba á destrución da vida, o que implicaba ir en contra da propia natureza. Entón, a lei e a razón natural ordenaban o establecemento da paz, que non podía alcanzarse por parte de individuos illados. Daquela, como alcanzala? Despois de que os homes se puxesen de acordo entre si para renunciar aos seus dereitos naturais individuais, transferíronos integramente a un poder soberano único, comprometéndose a respectalo e a someterse a el. Así quedaba garantida a paz e abolidos os dereitos naturais. Xorde entón o estado civil, no que as vontades dos particulares quedaban sometidas a unha soa vontade. É así como naceu o Estado.
Rousseau (1712-1778), en contra da teoría de Hobbes, considerou que a natureza fixo ao ser humano feliz e bo, sendo a sociedade quen o deprava converténdoo en malo e miserable. Na súa opinión, a única sociedade de dereito natural é a familia, pero o lazo natural desa sociedade familiar non dura máis que mentres os fillos necesitan dos pais. Unha vez independizados, os fillos recuperan a súa liberdade. A sociedade civil non nace, pois, da natureza, senón dun pacto. Todos os seres humanos nacen iguais e libres, e ningún ten autoridade sobre os demais. A única fonte lexítima da autoridade hai que buscala nos pactos, non na natureza. O Estado orixínase como resultado dun pacto de todos ou a maior parte dos individuos entre si, os cales renuncian colectivamente aos seus dereitos naturais e póñenos en mans dun só individuo. Unha vez establecido o Estado polo pacto, todos os dereitos pasan ao soberano. O poder do Estado é absoluto.
Tanto a proposta de Hobbes como a de Rousseau non presupoñen un determinado momento histórico, unha data histórica con constatación empírica dispoñible, no que se efectuase o pacto social que dese orixe ao Estado, senón que, máis ben, tales propostas son principios metafísicos implícitos.
Hegel (1770-1831) si que nos presenta abertamente o Estado dentro do seu sistema metafísico, e faino precisamente na súa Filosofía do Espírito, no apartado do Espírito obxectivo, na sección sobre a eticidad (Familia, Sociedade civil, Estado). “Só no Estado se realizan a liberdade e o dereito” (Enciclopedia das ciencias filosóficas). Hegel converteuse no ideólogo do Estado nacional prusiano por xustificar que o Estado aparece como a conciencia dun pobo. Pero que é o Estado para Hegel? -“O infinito e o racional en si e por si”, escribe na súa Filosofía do dereito, o que non deixa de ser unha definición profundamente metafísica. A materia desa infinitude do Estado fórmana os individuos agrupados en esferas, como a familia e a sociedade civil. Os individuos e organismos particulares deben subordinarse ao Estado como ao seu fin inmanente, no cal se unifican e do cal dependen. Esa visión converte a Hegel nun totalitario ideolóxico, pois non só proclama o absoluto do Estado, senón que o diviniza. O Estado hegeliano é portador do ethos -da eticidad- e da racionalidade, superando así o dereito e a moral, propios da familia e da sociedade civil respetivamente. Sería unha especie de moral social, que incluiría a verdade do espírito subxectivo e do espírito obxectivo. O Estado hegeliano tería como constitución o espírito do pobo, Volkgeist, e non unha lei escrita como a que propugnaba Kant e os ilustrados, xa que dita constitución se reduce á esencial organización da vida orgánica do Estado.
Carlos Marx, que representa a esquerda hegeliana, cre que o Estado non é o reino da razón, senón da forza; non é o reino do ben común, senón do interese parcial; non ten como fin o benestar de todos, senón dos que detentan o poder; non é a saída do estado de natureza, senón a súa continuación baixo outra forma. Estas opinións lévanlle a propugnar a eliminación do Estado por consideralo unha superestrutura xurídico-política do sistema capitalista que actúa como ideoloxía sobre a infraestrutura ou base económica do momento.
En todo caso, mercadear con conceptos políticos, como o concepto de Estado, desde unha perspectiva metafísica supón demasiados riscos históricos e desatinos sociolóxicos, como os que arrastraron ao Rey Sol, Luís XIV de Francia, a considerarse a hipóstasis do Estado: “O Estado son eu”; ou á deriva de Hobbes identificando o Estado co monstro bíblico Leviatán, que dispoñía dun poder inigualable para devorar aos propios cidadáns. Incluso a proposta de Hegel ao afirmar que o Estado ten un fin en si mesmo.
A aparición do Estado na sociedade civil supuxo a orixe da moral (Hobbes, Nietzsche), que implica establecer acordos de normas e prescricións cos demais para poder convivir e conducirse na vida; con todo, a transgresión da moral é unha das crises máis profundas que afecta actualmente os gobernos do Estado. A corrupción, a mentira, o suborno, o engano, a fusión de poderes… son actitudes que a sociedade critica abertamente e non tolera nos seus gobernantes. Porque non podemos esquecernos que o Estado funciona a través do Goberno, que é o seu representante natural e a súa cara visible. Por iso, os actos gobernamentais catalóganse como actuacións estatais. Por tal motivo, un Goberno democrático debe acatar o espírito da constitución republicana, respectando escrupulosamente a separación de poderes e garantindo a liberdade, a legalidade e a igualdade para os seus cidadáns.
Pódese entender que un Goberno tente acaparar o maior poder posible para impoñer os seus criterios na gobernanza, pero a prioridade do deber tenlle que impedir levar a cabo tal sedución. Se os Gobernos esixen ao cidadáns respecto ao deber acatando a lei, eles deben ser os primeiros en dar exemplo desde as institucións que representan. Os membros do Goberno son persoas, como calquera cidadán, moldeadas con desexos e tendencias egoístas, razón pola que se lles exime de ser anxos. Nun posible Estado de anxos, estes obrarían por deber, pois, segundo Kant, as leis do Estado identificaríanse cos seus propios desexos. Non sucede o mesmo coas persoas, que adoitamos antepoñer os nosos desexos á lei. Dicía A. Camus que se tivese que escoller entre a xustiza e a súa nai, el escollía a súa nai. Sabemos o difícil que resulta establecer unha constitución republicana nun Estado, e aínda máis cumprila; pero como ben argumentaba Kant: “o problema do establecemento dun Estado ten sempre solución, mesmo cando se trate dun pobo de demos: abonda con que estes posúan entendemento”.
Non somos anxos, senón demos humanos con tendencias egoístas; pero, ao bo dicir do filósofo de Königsberg, “ese entendemento do que nos dotou a Natureza obríganos ser uns bos cidadáns” (obrando conforme ao deber), aínda “sendo moralmente malos” (non obrando por deber), como apuntou Hannat Arendt citando a Kant. Somos, pois, cidadáns que nos movemos entre un Estado de anxos -propio do espírito constitucional- e un pobo de demos -sometidos á presión dos nosos desexos. Nese cículo movémonos todos -gobernantes e gobernados-. Atopámonos, pois, nun Estado chamado España, onde o egoísmo e os desexos persoais, de gobernantes e gobernados, se resisten a dobregarse ao deber. A pesar de todo, esperamos que a Natureza veña en axuda da nosa débil vontade impedíndonos que triunfen as tendencias ambiciosas e provoquen irreparables secuelas na sociedade. E, asemade, que o entendemento que se lle presupón aos gobernantes obstaculice as súas tentacións de levar a cabo un cambio das regras de xogo no taboleiro constitucional. Hoxe xogamos no taboleiro da Monarquía parlamentaria, pero no marco de expectativas sociolóxicas, quizais mañá, xoguemos no taboleiro dunha República.
—————————————————————————————————-
Outros artigos de Avelino Muleiro
Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos “
Artigo : ” Regreso ao futuro “
Artigo : ” Parte de guerra ”
Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño ”
—————————————————————————————————–
Curriculum de Avelino Muleiro García
-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.
Obras
Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabra, Encontros coa tradición. Conversas no Ribeiro, Tres Campus, Verbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.
