Eladino Cabanelas Fernández :
Deseñador gráfico
Responsábel da marca de deseño galego OZOCOgz
Ex-responsábel d’A Mesa pola Normalización Lingüística O Carballiño / Ribeiro
Artigo : O “autoodio” do galego
En máis dunha ocasión teño reflexionado sobre unha conduta lingüística, tremendamente paradoxal que se dá no noso país e que, é tan cotián, tan habitual que á maioría da xente lle pasa desapercibida por considerar natural algo que en realidade é todo o contrario, é dunha ilóxica que roza a irracionalidade. Ilóxico, claro está, se o vermos dende un punto de vista foráneo descoñecedor da realidade sociolingüística dun territorio coma o noso ao que se tratou de impoñer outro idioma por todas as vías posíbeis, incluíndo, claro está, a das leis ou a máis poderosa e daniña da escolarización monolingüe na lingua de fóra.
Falo do feito común, e repito, cotián, de vermos como a xente adulta, falante habitual de galego, ao falaren coas crianzas se dirixen a elas falándolles en castelán, mesmo no medio de conversas entre adultos nas que o único idioma que se está a empregar é o noso.
Un exemplo de conversa podería ser este:
ANTONIO: Boa tarde, Amelia. Quen ven sendo esta nena tan guapa que vai contigo?
AMELIA: Ola, Antonio, esta nena é Uxía, a miña neta máis nova.
ANTONIO (dirixíndose á cativa): Hola Uxía, ¿cuántos años tienes?
Diante do silencio da nena responde a súa avoa:
AMELIA: ¡A ver Uxía! Contéstale al señor, dile: tengo cuatro añitos.
ANTONIO: Non te preocupes, ben se ve que é vergoñenta. Ata outro día, Amelia!
AMELIA: Abur, Antonio!
Mais este exemplo inventado -o exemplo, non o feito evidentemente- non é o máis preocupante, o que si nos debe preocupar é que o feito se está a producir dentro das propias familias, entre pais e fillos, rompendo a correa de transmisión natural dun idioma, pois é ben sabido que a lingua materna, aquela que se fala ás crianzas dende o berce, fica para sempre interiorizada. É posíbel que o galego se perda trala escolarización e trala socialización con nenas e nenos castelanfalantes, mais se as raizames están fondas, máis tarde ou máis cedo a lingua pode volver. Nos casos que estamos a falar dificilmente unha nena ou un neno poderán elixir falar galego se este idioma nunca formou parte do seu entorno máis íntimo, e moito menos se non ven a utilidade de empregalo posto que falando castelán todo o mundo os entende.
Entón, que ocorre? Que fenómeno pode producir esta conduta? Por que na propia casa nai e pai chegan a tomar a decisión de falaren entre eles en galego e, sen embargo, dirixírense aos seus fillos e fillas en castelán?
Este fenómeno existe e leva o nome de “autoodio”, un concepto que cando o aplicarmos a unha lingua se denomina “autoodio lingüístico”. Mais, que é isto en realidade?
Vemos a definición que do “autoodio lingüístico” nos dá o profesor Xosé Ramón Freixeiro Mato: “…un sentimento de vergoña que ten unha persoa por falar o seu propio idioma, o cal lle provoca desprezo por ela mesma e ansias de o substituír por outro.”
Efectivamente, dentro de moitas e moitos galegos, sobre todo daquelas xeracións que viviron e/ou naceron durante a ditadura, ficou interiorizado o sentimento –inducido, por suposto, dende o poder- de que falaban unha lingua que só servía para a aldea, e non só para a aldea, senón que só servía para labregas e labregos, para as xentes de clase social baixa, sen estudos e, polo xeral, de escasos recursos económicos. Quen quixer triunfar necesariamente debía falar castelán. Impensábel daquela que o médico, o avogado ou mesmamente o comerciante da vila falase galego.
Outro tanto pasaba coa escola. Aínda hoxe en día son moitas e moitos quen se lembran da vergoña que lles fixeron pasar ao chegaren aos colexios de vilas ou cidades por non saberen falar outra cousa que non for o galego. Uns colexios, polo xeral, dirixidos por curas ou monxas sen escrúpulos, cuxa pedagoxía consistía en burlas, vexacións e, en non poucas ocasións, un castigo físico co que marcaron de por vida a moreas de nenos e nenas cuxo único pecado consistía en falar a súa lingua materna.
De aí que o “autoodio” do que estamos a falar enraizase de tal xeito que estas nenas e estes nenos, xuráronse a si mesmos que os seus fillos ou fillas, que os seus netos ou netas non deberían, non merecían pasar por esas penurias. Terían que falar español porque esa era a lingua do prestixio, da xente culta e fina que vivía e vive nas vilas e cidades. O galego -coidaban e coidan aínda hoxe- xa o aprenderán despois se lles peta. Total, para o que serve!
Seguindo en clave de reflexión vou contar deseguido unha historia real ocorrida na nosa terra que chegou a mudar as predileccións das familias cos nomes de pía dos nenos galegos durante unha chea de anos.
A historia remóntase a moitos e moitos anos atrás, a unha época na que o nome Paio era do máis común entre os galegos, tan común como hoxe o pode ser Manolo, Ana, Francisco ou María. De feito San Paio era -e segue a ser- un dos santos con maior devoción no noso país, con máis de 40 parroquias (segundo o nomenclátor de Galiza) dedicadas a este mártir galego que morreu –mataron- en 911, en Córdoba, con apenas 14 anos de idade.
No tempo da nosa historia os seitureiros da nosa terra saían cara a Castela aos centos para poderen gañar o pan, marchaban pasar os meses de máis calor naqueles campos onde só a vontade de saír da miseria e de levar un peso de volta á terra daban forzas para aguantar aquelas interminábeis xornadas debaixo do sol abrasador do verán castelán.
Todos coñecemos os versos de Rosalía:
Castellanos
de Castilla,
tratade ben ós galegos;
cando van, van como rosas;
cando vén, vén como negros.
Pois ben, naquela época, estes xornaleiros, ademais de sufrir as penurias e a escravitude do traballo, de durmir, no mellor dos casos en palleiras, cando non nas cortes coas bestas dos patróns; despois de traballar de sol a sol dándolle á gadaña ou golpeando co mallo nas eiras poeirentas dos campos da Castela, tiñan que soportar as chanzas de maiores e cativos daquelas terras, a quen non se lles ocorre outro insulto máis que chamarlles “paio” continuamente e do xeito máis desprezativo cada vez que atravesaban unha aldea ou cando andaban a traballar nas searas, acabando por converter a palabra e o nome “paio” nunha “cantinela” constante, difícil de aguantar, chea de mofa e rancor cara as nosas xentes.
Co paso do tempo isto acabou xerando “autoodio” cara este nome conseguindo que as galegas e os galegos deixaran de chamar aos seus fillos Paio. Por nada do mundo ían consentir que as futuras xeracións levasen un nome que para eles significaba sufrimento e vergoña.
Toda historia debería ter un final feliz, o do noso relato xa o está a ter. Podemos afirmar que a día de hoxe son cada vez máis as familias que, con orgullo e fachenda deciden que os seus fillos se chamen Paio, recuperando deste xeito un nome propio que nunca debeu desaparecer e que só demostra a crueldade que o home e capaz de ter consigo propio.
