Avelino Muleiro García :
-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
“Solo podemos historiar en serio aquellos pensamientos que fueron fijados por escrito y que han llegado hasta nosotros de una forma que permite su lectura e interpretación, por problemática que ésta sea” (J. Mosterín: Historia de la filosofía. Tomo 1. El pensamiento arcaico. Alianza Editorial).
A hermenéutica goza dunha longa historia dentro da nosa cultura, e ao admitir o contraste demostrános que é moito o que se aprende da discrepancia. A súa misión consiste en acceder ás concavidades e complexidades dos textos para sacar á luz a ourivaría escondida dentro. Na filosofía moderna, a hermenéutica tenta revestirse de comprensión (verstehen, en alemán) en pensadores como Dilthey, Schleiermacher, Heidegger ou Gadamer, auténticos mestres da hermenéutica moderna.
Acaba de saír un interesante libro sobre este tema desde a Facultade de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela. O seu autor é o decano desa mesma Facultade, Marcelino Agís. O título do libro: Anatomía do pensar. Esta publicación representa un fito importante na historia dunha Facultade que non se ten caracterizado socialmente por estabilizar o seu rol universitario cos recursos humanos dos que dispón nin por competir con outras Facultades da mesma natureza do resto das universidades españolas. Ben é certo que a Facultade de Filosofía compostelá non acada o medio século de vida, foi fundada en 1973, pero é tempo suficiente como para poñer os santos en novena ou sacalos en procesión. Desde a entrada de Agís no decanato, a filosofía comezou a desentorpecer nesa facultade compostelá. Así, entre as súas achegas catalogamos xornadas internacionais como os Simposios Internacionais denominados “Caminos del pensamiento”, nos que participaron filósofos e científicos españois de gran prestixio, como Camilo J. Cela Conde, Javier Sádaba, Ignacio Morgado… e pensadores estranxeiros extraordinarios, como Paul Ricoeur, A. Pieretti, Filippo Costa. Tampouco resulta unha cuestión menor o pulo e as importantes aportacións á filosofía galega deseñadas desde o decanato, como é presidir o Foro Galicia Milenio, propiciar a creación da Sociedade Interuniversitaria de Filosofía (SIFA), ou mesmo auspiciar a visita a Santiago de intelectuais de incuestionable prestixio, como Paul Ricoeur ou o filósofo oscense Andrés Ortiz-Osés, falecido hai un par de días, e ao que Agís describe como “o primeiro en intoducir o termo “hermenéutica” nunha comunicación presentada na X Semana Española de Filosofía, celebrada en 1969 en Santiago de Compostela”.
A relación de Marcelino Agís con Paul Ricoeur, un dos máximos representantes da hermenéutica nas últimas décadas, permitiulle xestionar o doutoramento honoris causa ao hermeneuta francés concedido pola Universidade compostelá, no ano 1996. Ese título honorífico serviu de reclamo para que o prestixioso filósofo visitase con frecuencia a capital galega impartindo doutrina nas aulas universitarias de Compostela e en importantes centros das institucións sociais de Galicia.
Nese marco de apertura que se percibe no decanato, sería inexcusable promover unha engranaxe desta Facultade, sempre apoiada por todos os departamentos, coas homólogas do Estado, abríndose sen complexos aos estamentos acadamémicos nacionais e aportando o seu patrimonio humano e as súas ideas ao relevante papel que debe proporcionar a filosofía á sociedade galega. Pero para comezar este avance non queda outra que liquidar as disputas periféricas que, desde ámbitos políticos, pedagóxicos e mesmo académicos e corporativos, estorban e complican o itinerario cara a esa meta. A universidade como institución, e de modo especial unha Facultade de filosofía, debe abrirse á sociedade e á ciencia, como xa revindicaba Ortega y Gasset no pasado século: “La universidad tiene que estar también abierta a la plena actualidad; más aún, tiene que estar en medio de ella, sumergida en ella… Si la cultura y las profesiones quedaran aisladas en la universidad, sin contacto con la incesante fermentación de la ciencia, de la investigación, se anquilosarían muy pronto en sarmentoso escolasticismo”. (J. Ortega y Gasset: Misión de la universidad).
Anatomía do pensar
Con todo, centrándonos na última publicación de Marcelino Agís, recén saída do prelo, decatámonos da capacidade do autor para promover un máis que interesante intercambio intelectual aberto cos grandes mestres da historia do pensamento. A súa pretensión de xustificar o pensamento dos grandes filósofos á luz da hermenéutica é unha forma de verse na necesidade de non deixar indefensas as ideas dos grandes filósofos analizados neste segundo volume. Se no primeiro tomo desta obra o autor se centrou nos principios que fundamentan os discursos cos que se tecen os pensamentos que embastan o tapiz filosófico, neste segundo viaxa polos circuítos da cultura filosófica para descubrir como se interpretaron e se recibiron ao longo da historia os textos dos máis relevantes pensadores. Se filosofar quere dicir, en palabras de Xavier Rubert de Ventós, comezar a buscar a outra cara das cousas, a cara que está normalmente escondida polas mesmas evidencias, Marcelino Agís pretende implicarse nese proceso.
O seu peiteado pola historiografía da hermenéutica abrangue ámbitos diversos, pensadores totalmente dispares e asimétricos, así como unha ampla nómina de países e lugares. Neses diferentes ámbitos, a súa explicación arranca na esexese biblica, pasa á hermenéutica filolóxico-literaria, transita devagar pola xurídica e, obviamente, detense de foma confortable na filosófica. Despois dun breve descanso, inicia un laborioso itinerario pola historia, facendo parada nas solainas de pensadores tan dispares como poden ser os auténticos líderes desta disciplina -Schleiermacher, Gadamer, Ricoeur, Dilthey-, dos representantes do pensamento débil -Heidegger, Lyotard, Vattimo- ou dos filósofos da sospeita -Marx, Nietzsche, Freud. Este longo itinerario permítelle visitar, de forma máis pausada, a situación da hermenéutica en España, en Portugal e en Latinoamérica, facendo unha paradiña, para non pasar de longo, en Compostela.
Di o autor da Anatomía do pensar que “a historia da filosofía, no seu conxunto, pode ser considerada un inmenso texto susceptible de ser interpretado”. Baixo esta perspectiva, Agís vai tentar “ensaiar unha hermenéutica global da historia da Filosofía, considerada como un tipo de relato susceptible de ser interpretado”. E niso, fundamentalmente, centra o estudo, tapizando así esas case novecentas páxinas do libro.
Na miña opinión, a aposta por unha interpretación ou análise hermenéutica das obras dos nosos filósofos de referencia pode chegar a convulsionar as estruturas constitutivas das tradicionais Historias da filosofía, sobre todo para quen cre que as ideas que reflicten esas Historias son dogmas incuestionables de fe. Mergullarse, pois, neste río hermenéutico, implica revisar e interpretar a nivel individual cada texto e cada obra. Iso supón un risco tremendamente perigoso e unha heterodoxia iconoclasta para todos os crentes dogmáticos nas clásicas Historias da filosofía, como poden ser as de E. Bréhier, Abbagnano, H. Randall, Julián Marías, G. Fraile, Giovanni Reale e Darío Antiseri, etc. Que propoñen as ben coñecidas Historias da filosofía? Aportan ao lector unha información persoal do historiador, a propia interpretación, sobre os filósofos examinados. Cada autor aplica a súa hermenéutica aos textos de Platón, de Aristóteles, de Descartes, de Kant, de Hegel, de Marx… e esa interpretación, xeralmente, asúmea o lector como se fose un dogma de fe. Por iso, o lector pode sorprenderse ante interpretacións contraditorias coas que a cotío se atope consultando distintas historias e análises monográficas sobre os filósofos que son referentes na nosa cultura. Sirvan os seguintes textos como botón de mostra das diversas interpretacións:
1.- Sobre a filosofía de Aristóteles:
“Platón y Aristóteles, o quizá más exactamente el platonismo y el aristotelismo, marcan dos actitudes filosóficas netamente distintas, cuyo influjo profundísimo se prolonga…hasta nuestros días. Si se acepta la interpretación de Jaeger, en el sentido de una evolución personal del mismo Aristóteles, su punto de partida habría sido el platonismo, íntegramente compartido hasta su salida de la Academia… Si se prefiere la interpretación de Zürcher, la evolución no habría sido personal de Aristóteles, que siempre habría permanecido platónico, sino de su escuela a partir de Teofrasto” (Guillermo Fraile: Historia de la Filosofía. T. I. Ed. la B.A.C.)
2.- Sobre a relación de Nietzsche co cristianismo:
Lemos en Hirschberger: ”Pero lo mismo que detrás de la ojeriza contra lo alemán se oculta un secreto amor, también encontramos expresiones más positivas frente a lo cristiano. “Ironía contra aquellos que creen hoy superado el cristianismo por las modernas ciencias naturales. Los valores cristianos no han sido superados nunca por dichas ciencias. Cristo en la cruz es el más elevado símbolo aún hoy” (La voluntad de poder).
En cambio, o autor destoutro texto parece opinar o contrario: “La lucha anticristiana recorre todas sus obras desde la primera, El origen de la tragedia, de la cual dijo que “en todo él se guarda un profundo y hostil silencio sobre el cristianismo”. Dicha hostilidad se hace cada vez más declarada en las obras siguientes” (Teófilo Urdanoz: Historia de la filosofía; tomo V. Ed. La B.A.C.).
3.- Sobre a filosofía de Epicuro:
“Desde la antigüedad se ha dicho que los materialistas, en particular Epicuro y sus discípulos, rechazan todo lo espiritual. Esta es una calumnia: lo único que rechazan los materialistas son las fantasías sobre espíritus desencarnados, los fantasmas…El materialismo baja lo espiritual de las nubes y lo emite en cosas materiales: el cerebro y la sociedad. Pero también lo reconcibe: considera que la poesía, la música…y la filosofía son auténticamente espirituales” (Mario Bunge: Memorias. Entre dos mundos).
Sobre o mesmo filósofo escribe Hirschberger: “En metafísica, Epicuro y su escuela renuevan el atomismo de Demócrito…Es neto materialismo. La misma alma y el espíritu serían cuerpo, materia más fina y sutil, pero siempre materia” (J. Hirschberger: Historia de la filosofía).
O rol da hermenéutica
Marcelino Agís fai referencia á cita platónica de Hermes tratando de aproximar o nome de hermenéutica a esa deidade mitolóxica. “A esta disciplina que nos permite elaborar unha historia da filosofía alternativa, aquela que se refire ao xogo infinito das interpretacións que refiguran unha obra, unha idea, un xesto, bautizouse desde antigo como hermenéutica. Platón, poeta e filósofo, supuxo que era un agasallo de Hermes, o deus mensaxeiro do Olimpo”. E acerta Agís reclamando a presenza de Platón na orixe e na evolución desta disciplina porque, ademais desta cita, hai outra que explicita o rol doutra divindade no nacemento da hermenéutica. Vémolo no famoso diálogo platónico Fedro, onde se narra a orixe da escritura.
Platón presenta a Sócrates conversando con Fedro, ao que lle narra esta historia: “Oín que había por Náucratis, en Exipto, un dos máis antigos deuses do lugar ao que está consagrado o paxaro Ibis. O nome daquela deidade era o de Theuth. Foi este quen primeiro descubriu o número e o cálculo, e tamén a xeometría e a astronomía, e, ademais, o xogo de damas e o de dados, e, sobre todo, as letras. Por aquel entón, era rei de todo Exipto Thamus, que vivía na gran cidade da parte alta do país, que os gregos chaman a Tebas exipcia, así como a Thamus chaman Ammón. A el veu Theuth, e mostrándolle as súas artes, dicíalle que debía entregarllas ao resto de exipcios. Pero Thamus preguntoulle cal era a utilidade que cada unha tiña; e conforme lla ía minuciosamente expoñendo, aprobábao ou desaprobaba, segundo lle parecese ben ou mal o que dicía. Moitas, segundo se conta, son as observacións que, a favor ou en contra de cada arte, fixo Thamus a Theuth, e teriamos que dispoñer de moitas palabras para tratalas todas.
Pero cando chegaron ao das letras, dixo Theuth: “Este coñecemento, oh rei, fará máis sabios aos exipcios e máis memoriosos, porque se inventou como un fármaco da memoria e da sabedoría”. Pero Thamus retrucoulle: “Oh artificiosísimo Theuth! A uns élles dado crear arte, a outros xulgar que de dano ou proveito achega aos que pretenden facer uso del. E agora ti, precisamente, pai que es das letras, atribúeslles poderes contrarios aos que teñen. Porque é esquecemento o que producirán nas almas de quen as aprenda, ao descoidar a memoria, xa que, fiándose do escrito, chegarán ao recordo desde fóra, a través de caracteres alleos, non desde dentro, desde eles mesmos e por si mesmos. Non é, pois, un fármaco da memoria o que achaches, senón un simple recordatorio. Aparencia de sabedoría é o que proporcionas aos teus alumnos, que non verdade” (Platón: Fedro).
Emilio Lledó, a quen Agís ubica como un dos primeiros defensores da hermenéutica en España na década dos setenta do século XX por ser un dos poucos filósofos españois que sostivo “relación epistolar con Hans-George Gadamer”, elaborou unha perfecta explicación do mito platónico no libro El surco del tiempo. Con gran mestría e lúcida intelixencia, Lledó analiza as reviravoltas deste mito incrustadas na hermenéutica. O perigo da escrita, afirma Lledó, está na súa independencia respecto ao autor. Pero unha vez que o texto sae da pluma do escritor, vai quedar orfo e indefenso ante os futuros lectores. “El logos que, en la escritura, circula libremente en otro tiempo distinto de aquel en el que fue pronunciado, está sometido al peligro de su equívoca recepción. Por ello, el lenguaje escrito tiene que someterse al inseguro cauce de la historia en cuyas orillas se encuentran “los que prestan atención” o aquellos “a los que nada importa” (El surco del tiempo).
En consecuencia, as interpretacións sobre un mesmo texto poden ser tantas como lectores o lean. Ademais, o texto non pode dicir todo, senón a quen lle pregunte por todo; pero esa pretensión de totalidade é absolutamente imposible. Só por isto, o texto é un proceso aberto continuamente, e ningún texto encerra nos seus sintagmas un contido único ou último que o lector busca. En que consiste o labor do lector crítico? En que a súa mirada non se pouse nunca directamente sobre o texto, se non como reacción ante o que nese texto se di e desde os límites marcados pola interpretación autorizada. O lector actúa como marco referencial para o texto porque este é tal cando ten diante súa unha persoa que lanza sobre el unha batería de ingredientes mentais que metamorfosean os caracteres escritos en linguaxe e, por ende, en comunicación e en ideas. Nese sentido, Aristóteles define no Peri hermeneias, libro sobre a Interpretación, as palabras como experiencias mentais ou símbolos das afeccións da alma.
Hai, por ende, fronte aos textos filosóficos dúas maneiras de posicionarse: aceptar a tradición hermenéutica almacenada nunha batería de informacións que veñen do pasado e chegan ata nós, como acontece nas historias da filosofía, ou adoptar unha actitude crítica na lectura dos textos cotexándoos coas información das que dispoñemos. Unha lectura crítica non pode por menos de atender a unha boa parte de interpretacións que se foi unindo a eses escritos que configuran a primeira liña da historia da filosofía. Hai, pois, unha múltiple historia. Por unha banda, a que constitúe o seu perfil máis definido e que chamariamos historia da filosofía, como un desenvolvemento histórico deses primeiros textos filosóficos. Pero hai tamén outra historia ou outras historias, aquelas que foron xurdindo en diálogo cos clásicos e que podemos chamar historiografía. A historiografía é un discurso paralelo ao outro discurso orixinario, que vai desde a descrición que conta algo do argumento da filosofía e explica de que falan os filósofos, ata a monografía que tenta describir un espazo novo, poñendo unha mirada nova que abre outro sentido no texto, ou que descobre algunha perspectiva esquecida.
“E que a escritura, Fedro, o mesmo que a pintura, ten un gran inconveniente… Talvez te imaxines que os discursos falan como falarían persoas; pero se queres preguntarlles que che expliquen o que encerran, a súa resposta sempre será a mesma. Ademais, unha vez escrito, todo discurso vai dun lado a outro; e o mesmo caen en mans de quen lle entende que nas daqueles para quen non ten o menor interese; é dicir, que non sabe a quen ten que falar nin con quen debe calar. É máis, se se ve menosprezado e inxuriado, vese forzado a acudir sempre ao socorro do seu pai, pois en por si é incapaz de defenderse nin de prestarse axuda” (Fedro).
Emilio Lledó reforza esta idea platónica afirmando que “el logos no es capaz de distinguir esta diferencia porque nadie es ya responsable y administrador suyo, ni nadie, en consecuencia, puede defenderlo. Parece, pues, que Platón, en un anticipo de la teoría de la recepción, pretendiese liberar a la tradición literaria de lo que precisamente le da la vida: la nunca consumida posibilidad de interpretación” (El surco del tiempo).
O escrito, pois, sobrevive ao seu autor e por tal razón fala aínda que non poida falar o seu creador. Mais ese falar textual non sae nunca da neutralidade, senón dun determinado contexto que o fixo posible. Os textos son como os ríos nos que se mergulla cada lector para recoller outras voces distintas das súas. E así, o texto inmortalízase no tempo, onde vai adquirindo zume que lle permite reverdecer. “Ese riesgo, al que Platón alude, de atarse a un vehículo distinto del que inicial y originariamente brota, permite que las palabras rueden ya por un tiempo futuro en el que, hasta cierto punto, adquieren una forma de inmortalidad… Platón fue, sin duda, consciente de esa posibilidad de pervivencia en otras generaciones que reverdecieran, de nuevo, sobre los viejos árboles de las palabras, como en otro sentido cantaba el texto homérico [Cal a xeración das follas, así a dos homes. Esparexe o vento as follas polo chan, e a selva, reverdecendo, produce outras ao chegar a primavera: de igual sorte, unha xeración humana nace e outra perece] (Ilíada, VI, 145-149)” (El surco del tiempo).
Conclusión
Todas estas reflexións sobre a hermenéutica nacen ao abeiro da Anatomía do pensar, de Marcelino Agís, quen tivo en Paul Ricoeur o cómplice máis entusiasta sobre a hermenéutica. Unha obra imprescindible para os amantes da filosofía. Un libro necesario para entender os distintos puntos de vista -as diversas interpretacións- coas que un lector se pode atopar ante un texto. En definitiva, unha publicación moi interesante para os que transitan polos camiños do pensar. A súa lectura, a modiño e ben dosificada, permite entender, de maneira distinta ás que ofrecen as habituais historias da filosofía, as ideas e teorías dos grandes pensadores, así como tamén coñecer os seus intérpretes e a biografía de moitos destes biógrafos. E para os lectores galegos hai un amplo e detallado informe sobre os hermeneutas das tres universidades galegas, incluíndo nalgúns casos o curriculum profesional do seu profesorado.
Como poden decartase os lectores, estou utilizando a hermenéutica do libro Anatomía do pensar. O seu autor, Marcelino Agís, ten unha vantaxe: que pode retrucar a miña interpretación, un privilexio do que carecen Platón, Descartes, Kant, Ricoeur e, mesmamente, o recentemente falecido nas últimas horas Andrés Ortiz-Osés, tan valorado no libro de Agís.
—————————————————————————————————-
Outros artigos de Avelino Muleiro
Artigo: “A xustiza, entre o veo da ignorancia e a Intelixencia Artificial “
Artigo: ” Malos tratos e crueldade “
Artigo: ” Movementos feministas e ideoloxía de xénero “
Artigo: ” Dereitos humanos e dereitos dos animais “
Artigo: ” Violencia patolóxica “
Artigo: ” Posmodernidade e medios de comunicación “
Artigo: ” A ilusión da eterna xuventude e da inmortalidade: pode ser reversible o envellecemento? “
Artigo: ” Filosofía Médica (II): A historia da medicina e os seus retos actuais “
Artigo: ” Filosofía Médica (I) :Relación da medicina coa filosofía e coa ciencia “
Artigo: ” De quen son os fillos? “
Artigo : ” O Poder da Intelixencia Emocional “
Artigo : ” Devalo da Galicia interior “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( II ) “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( I ) “
Artigo : ” Negacionismo e represión social “
Artigo : ” Reclamos tóxicos “
Artigo : “ Ditame aberto ás ideoloxías (II) “
Artigo : ” Ditame aberto ás ideoloxías (I) ”
Artigo : “ Crise de Valores “
Artigo : ” A paz perpetua ”
Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos “
Artigo : ” Regreso ao futuro “
Artigo : ” Parte de guerra ”
Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño ”
—————————————————————————————————–
Curriculum de Avelino Muleiro García
-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.
Obras
Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabra, Encontros coa tradición. Conversas no Ribeiro, Tres Campus, Verbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.
