O Irixo: “O galiñeiro parrandeiro” da asociación os Parrandas do Irixo, acada o 1º premio no desfile de comparsas do entrodo do Carballiño-2025

9 Marzo, 2025

II EDICIÓN COCHES CLÁSICOS NO IRIXO

**Xulio Dobarro Ferradás. Profesor xubilado e veciño do Irixo**

Neste día catro dun febreiro solleiro presentouse no Carballiño unha boa representación de comparsas da bisbarra. Algunhas delas, como a do Irixo, xa fixeran a súa actuación-ensaio nos días previos no propio concello. Os Parrandas desfilaran na capital, entre os lugares das Laxas e da Ponte, partindo desde O Coto ao pé da Residencia de maiores Pena da Sela, ata o pavillón municipal. As beirarrúas estaban atestadas de rapazada e maiores, porque escoitaran que este ano ía ser especial, que ían superar a “coscada” do ano pasado.

XUNTANZA DE CLÁSICOS NO IRIXO

Desfile no Carballiño. Preparativos do galiñeiro. Poleiro antigo.

Abofé que non defraudaron; as expectativas cumprironse sobradamente, cando nun número de oitenta e cinco participantes empezaron a saír da casca do ovo, escondidos entre os carballos e os piñeiros galos, galiñas, poliños, perús reais, faisáns, dous quicos, raposos e galiñeiros –homes que se adican ao coidado das galiñas, ademais do recinto propio das galiñas-.”O galiñeiro acollía os motivos propios da súa función: a galiña chocando, os froitos típicos da súa alimentación, como era antes, a base de millo, verzas, trigo, fariña para amasarlle aos poliños despois de debullar o millo, ir ao muíño e pasar a fariña pola peneira por se algún dos pitiños se atragoaba.

A escoucha do millo, aínda que manual, máis rápida cá de “espiga contra espiga”. Os carolos, bos para o lume. Galiñeiros, e galiñas desplumadas á conta do entroido.

No curro da casa tradicional, co galiñeiro “familiar” debaixo da solaina, o cuberto para os apeiros, acceso á cociña de lareira e outro “industrial” illado (cara 1950)

Tamén se vían por alí algúns outros obxectos como a máquina de debullar, os caldeiros e as tinas de cinc, de tanto uso na depauperada economía familiar. Presidindo o galiñeiro, á espreita, unha alimaña que non sabía que á entrada daquel agardábao un garamelo amañado, para que non repetira ese mal costume de entrar, matar a todo bicho vivente de dúas patas, peteiro, plumas e crista vermella, como era a súa práctica habitual, deixalas estragadas, e cando se vía farto simulaba que durmía e xa non sería a primeira vez que o pillan coa soneca e o lanzan fóra do galiñeiro e se bota a fuxir como un lóstrego. -Polo que se ve, o de raposo ou golpe élle ben acaído a aquelas persoas que destacan pola súa cualidade de astuto, arteiro, aínda que con certa connotación negativa-.

Con respecto á coordinación da iniciativa, é unha xunta directiva a que decide o disfraz colectivo e se responsabiliza da adquisición das prendas necesarias para a representación. Unha vez reunido o material e as persoas necesarias, cadaquén encárgase da confección do seu.

O taller e centro de reunións foi na antiga escola de Casares, que recobraba vida nestes días, onde o campo de recreo estaba ateigado de coches, mentres no interior se estaba a “coser e cantar” a bo ritmo para completar o baile no pavillón municipal, mentres se daban os últimos retoques ao galiñeiro pola parte de Loureiro.

En fin, todo un alarde de vontade, ilusión e traballo para completar a tarefa e acadar ese ben merecido primeiro premio no concurso do Carballiño dotado con 1300 € máis o Premio especial de 300. Obxecivo nada doado de acadar dado o alto nivel das demais comparsas participantes, o que será un estímulo para que outras persoas se sumen a esta e outras iniciativas da man da Asociación “Os Parrandas do Irixo”.

A modo de curiosidade, e sabendo que a lingua de uso comun entre os membros da asociación é a Lingua galega, e sen o menor ánimo de critica, resulta curioso comprobar como no Dicionario da Real Academia Galega, non consta este vocábulo que seguramente se estará reservando para a palabra “Esmorga”, porque, cando se dá a tradución da novela de E. Blanco Amor ao castelán tradúcese por “Parranda”. Evidentemente, esta observación non debe ser motivo para subsituír unha por outra, e Deus me libre de querer crear confusión…ademais, teño a experiencia dun meu antepasado cando con motivo dun incidente familiar, resolveu a situación con esta frase: Por culpa do Ribera parrandera.! cando un meu curmán perdera o zoco por quedar mirando para o autobús da empresa carballiñesa daquel nome.

Algúen se vai preguntar a que vén esta incursión na comparsa do entroido con estas mostras fotográficas alleas á esmorga. Pois, para demostrar que, así como tradicionalmente se considera que o concello do Irixo é de economía eminentemente de base agrícola, forestal e gandeira, pero sempre pensando no gando vacún, -disque ata 16000 vacas se resixtraban hai arredor de cen anos-, hai que dicir que o número de galiñas superaría sobradamente esa cifra a mediados do século pasado cando se levou a cabo unha febre construtiva de galiñeiros con varías mostras en case todas as parroquias, antes da presenza aillada de Coren-Uteco. Estou a visualizar varios exemplos no lugar de Saavedra (sete), ademais de Marnotes ( dous, con incubadora incluída), Orros, Outeiro-Campeliños, todos eles seguindo un mesmo modelo construtivo: enxido para asoellar as galiñas, grandes ventanais para a entrada de luz e sol, base e piares de granito, con algunha excepción a base de formigón, tellado a unha soa auga, ademais da ventilación superior e posterior. O seu interior completábase cos niños individuais, comedeiros, bebedeiros e estufa para os días de friaxe. Na actualidade, uns en ruínas e outros con reformas un tanto desafortunadas con respecto ao modelo tradiciónal.

En realidade esta iniciativa emprendedora viña motivada pola creación no Carballiño dunha Cooperativa Avícola que se foi xestando entre os anos 1950-1957 (El Pueblo gallego:5 de setembro de 1957), que presidía “El consejo de Vigilancia” don Aurelio Miras Azor, cunha xunta rectora dirixida por don Evaristo Carballo Novoa, tesoureiro, don Perfectino Viéitez…Así vemos que, entre outros produtores de ovos queda documentado o nome de Santiago Cacho Cacho, “El Castellano”, cando en 1952 realiza un pedido a Valladolid de “Pollas ponederas” da raza Leghor brancas para a súa explotación de aproximadamente un cento de galiñas.

Quizais, se houbese que adoptar algún animal doméstico como mascota para o concello, habería que pensar nunha galiña. Polo tanto a escolla dos Parrandas para o entroido non puido estar maís acertada.

Agás o que está próximo á vía, os demais corresponden a mediados de 1950

Sobre a crianza de tan traballadora especie, tanto no celo posto no coidado dos poliños, como na súa actividade na busca de comida esgarabellando se pode, é excepcional. Un exemplo senlleiro de coidado filial e de proliferación da especie, que ás veces pode aparecer por sorpresa cunha recua de piriños, despois de chocar os ovos ás agachadas.

Actualmente, segue sendo un animal moi prezado cando se cría no entorno tradicional, sobre todo por aquilo dos “ovos da casa”, así como a súa carne máis escura, rexa e máis saborosa. E tamén para aqueles “caldos limpos” que aconsellaban que as mulleres parturientas tomasen para aleitar mellor a descendencia.

Hoxe xa resulta menos común algunha destas prácticas, como o de reproducilas na casa, porque para iso os ovos deben estar galados e non sempre é así, de tal maneira que se adoitan mercar cando xa están próximas a poñer, e os polos para carne exclusivamente.

A galiña cando choca, non produce, pasa varios días procurando meterse no niño como se estivese incubando, o que nalgúns casos se lle trataba de reducir o efecto con algún baño de auga fría..

Isto de ir á tenda mercar as galiñas xa ten deparado algunha sorpresa, como a que se conta dun veciño de Menaz que as metera nun saco e cando se deu conta xa afogaran.

Galiñas, perús reais, polos e poliños sempre atentos aos movementos do raposo

Algúns detalles do proceso de confección dos disfraces

Nisto da choqueira hai algunha outra curiosidade relativa á crianza das galiñas, como foi a relatada polo corresponsal de “La Región” no Irixo, Julio César de Dadín que nun artigo titulado “La gallina y el paraguas” o dous de xuño de 1964, no que a muller protagonista, “La señora F. A.” foi obxecto de burla por algún veciño que lle descubriu o niño da galiña que estaba a chocar fora da casa e para protexela da choiva lle colocara un paraugas por enriba. Cando a galiña, os ovos e o paraugas desapareceron deuse conta que, en realidade non fora o raposo o que cometara o roubo, senón algún veciño ou transeúnte que pasara por alí. -Por unha vez, o raposo fora declarado inocente.

“A quién culpar de la misteriosa desaparición?

Al zorro no, pues no dudamos le sería de sabroso bocado la gallina, pero el paraguas no le interesaría, considerándolo como estorbo en un rápido desplazamiento.

Quizás el culpable se diese un buen banquete con la gallina y se quedase como recuerdo con el paraguas. A no ser que por remordimiento de conciencia devuelva lo usurpado a su dueño. De todas forma queda sin averiguar la verdad del caso que deja a marido y mujer sin paraguas y sin gallina”.

En todo caso, o que queremos suliñar é a escasa repercusión desta actividade como complemento da economía familiar a mediados do século pasado, que tivo un curto percorrido e de resultados adversos. O millo que se recollía nas familias era escaso, e os ovos que se vendían non cubrían gastos. Por iso se fixo popular aquilo de “animal de pico non pon o amo rico”.

O hórreo, por grande que fose, non abastecía o galiñeiro.Estes dos máis primitivos

Algúns obxectos do museo avícola: escouchador, picadora das verzas, bebedeiro e báscula para o control da dieta alimentaria das galiñas

GALIÑEIRO, POLEIRO ou GRANXEIRO, AVICULTOR..

Teño moitas dúbidas con respecto á aceptación popular da denominación de “avicultor”, para os que se adicaron á industria avícola, pero tamén coa de “galiñeiro”. Nalgúns oficios conviven as dúas denominacións -unha popular e outra culta-; así, o que cría abellas, apicultor, podemos tamén coñecelo como”meleiro” na solución popular; sen embargo, cunicultor, aplicado á cria de coellos tampouco ten variante popular; a de porcicultor aplicada á persoa que cría porcos, pero tamén puidera ser a de marraeiro, aínda que, como vimos, é máis usual para o que se adica ao mercado dos suínos. O que cría gando ten unha solución xeralmente admitida como gandeiro, aínda que pode haber matices, por exemplo, vaqueiro, cabreiro ou ovelleiro. Neste sentido, concluímos que nalgunhas actividades profesionais conviven os dous resultados, e noutras non, ou menos.

Polo que respecta á avicultura, esta, ademais das galiñas, inclúe outras especies, entre elas, os pavos, os parrulos, os gansos, as ocas, e incluso a cría de paxaros, (ornitólogo)- canaricultor para canarios. Como lle podemos chamar ao coidador de galiñas -porque nunca se oíra, ou pouco se oe entre nós o de avicultor-, cando sempre houbo galiñas, capóns, piros, polas, polos, e, galiñeiros, pero sempre entendido o de “galiñeiro” como unha construción adxectiva integrada na vivenda habitual para o coidado das galiñas, ou incluso cando a mediados da centuria anterior se estendeu a construción de galiñeiros -granxas máis tarde- como unha dependencia independente deseñada exclusivamente para a produción de ovos en intensivo para a súa venda e distribución, pero non me consta que se aplicara tamén o de “galiñeiro” á persoa que cría as galiñas -e iso que era de familia de galiñeiro-.

O “Dicionario de dicionarios” do Instituto da Lingua Galega recolle na entrada a “Galiñeiro” as dúas acepcións, segundo a base de datos tomada de varios dicionarios.

Polo tanto, e despois de aceptarmos esta dobre interpretación oficial, en realidade, o que é a tradición da cría de galiñas con fin comercial no século pasado, non era máis ca unha das pluriactividades dos labregos, agrogandeiros, de tal maneira que esa persoa era “galiñeiro-avicultor”, pero seguía participando de todos os labores cotiáns da casa, un “policultor”.

Aínda podemos introducir outro vocábulo en discordia neste mundo das aves, o de Poleiro, termo derivado de “Pola-o”. É dicir, o cubículo-niño onde as galiñas depositan os ovos ou onde se encaraman para durmir, e cuxo termo nos translada tamén a outros espazos maís silenciosos e recollidos: o monacal.

Así, para aquelas persoas que tiveron ocasión de visitar a vila de San Rosendo Celanova, a bon seguro se achegarían á capela mozárabe de San Miguel e o inmenso mosteiro con dous claustros que nun deles acolle as instalacións do Ies Celso E. Ferreiro, en cuxa planta superior un POLEIRO dá acceso ás aulas que antigamente eran as celas dos “poliños” ou novicios, que, polo tanto, dito vocábulo se asocia á idea de estrutura en suspensión e, en consecuencia á dos “poliños=novicios”.

Isto do poleiro (ademais de nos teatros), tamén nos leva a outro ambiente monástico, á carreiriña dun can: A Acibeiro, de cuxo “frade galiñeiro”, que viría sendo o responsable das galiñas ou con sona de deitarse moi cedo como aquelas, se di así:

“No convento de Acibeiro,

había un frade galiñeiro,

que así que se puña o sol,

churras, churras, ó poleiro”

Dous poleiros ben diferentes, á esquerda nun galiñeiro tradicional do Irixo; á dereita o claustro do Poleiro no mosteiro de Celanova

A prensa do momento recollía a actividade da avicultura na bisbarra carballiñesa con ilusión, incluso cobiza, pero, ao mesmo tempo, con certa decepción despois dunha década de esplendor como actividade privada e que daquela pretenden relanzar coa creación dunha cooperativa: “Hemos de tener en cuenta que la población aviar que reunirá la Cooperativa, perteneciente a sus tres granjas reconocidas de multiplicación y a casi un centenar de las de producción huevera y cárnica, asciende a unas 25.000 aves. Calculando muy sensatamente, esas aves pueden producir unos cinco millones de huevos al año, cuya venta producirá, unida al producto de las de las aves destinadas a carne, unos doce millones de pesetas.”

Desde logo, as cifras millonarias que se barallaban parecían estar inspiradas na fábula da “galiña dos ovos de ouro” de Esopo que, desde ben antigo, xa advertía que “a cobiza é mala conselleira, e fai a túa fortuna pasaxeira”.

Pero como sabemos que ás persoas da “Asociación Os Parrandas” non as move nin a cobiza, nin ningún interese material, maís alá del@s pasalo ben ede que o desfruten os seus seareiros, só nos queda transmitirlles os nosos parabéns e que non decaia a ilusión con outra rolada cando toque. Unha arroutada: -Quizais, no canto do teixugo do escudo local, se debería substituír por unha galiña…ou un galo?

O Irixo, Domingo de Piñata de 2025.

Xulio Dobarro Ferradás