Son doce “quinces” no ano,
coma o de Agosto ningún,
cando está de xolda O Campo
co San Roque e a Asunción.
Algún milagre será…
que ata o paspallás cacarea
cando sae a procesión!
Igrexa parroquial de Santa María do Campo (1776-1790), sendo abade Juan Bernardo Bello; Estilo Barroco. Sobre a lumieira imaxe da virxe da Asunción. Reloxo de 1903.
Dicía o Premio Nóbel Camilo J. Cela -con raíces no estremeiro concello de Piñor- na súa novela “La rosa” : “yo nací nieto de ferroviario y con la cama de mi madre retemblando por el paso del tren”. Tomo emprestadas estas palabras do xenial escritor, que eu fago miñas como supoño tamén que as aceptarán outras moitas persoas do concello do Irixo, en particular as das parroquias de Reádigos, Dadín, O Campo e Cusanca, naqueles lugares aos que o trazado anterior ao AVE marcou, en bos medida, as nosas vidas. Así, a beiravía converteuse en camiño de uso habitual para transitar entre e por eses lugares e o paso dos trens marcaban as horas: o expreso A Coruña-Madrid, O “Pescadero”, “ O Ter”, “O Ferrobús”… obra complexa que supuxo unha saída temporal para ao emprego, aínda que con consecuencias dramáticas para algunhas familias polo innombrable túnel …
De todas aquelas parroquias, a que se viu máis afectada pola ocupación dos terreos foi a do Campo, porque aquí é onde se vai ubicar a estación, ademais da ampla superficie de servizos daquela para almacéns, peirao de carga, vías de atraque, talleres, vivendas dos ferroviarios, casa-pazo do xefe de estación…e van ser os lugares da Lama e o de Casares os que perden unha boa parte dos terreos de cultivo, a prado, monte, etc., ademais de tamén sufrir os mesmos efectos que apunta don Camilo, como foi o caso da miña nai, aínda que non fose filla de ferroviario, pero si o seu pai aserrou moitas travesas para a vía.
En 1984, ao que correponden as imaxes, aínda se ve na foto superior a muller saíndo do muíño da Ponteferreira, embaixo, na eira,palleiro e palleira da herba cando había caseiros
Pois, no lugar da Lama atópase a igrexa parroquial que, como non podía ser menos, os diestros esténdense por varias hectáreas arredor da igrexa, da reitoral, da eira, da palleira, da tulla que recollía os décimos-rendas da parroquia e doutros lugares da contorna, para despois transladalos ao mosteiro de San Salvador de Chantada do que dependía O Campo e que aquel exercía o seu padroado, anque non exento de polémica tal e como analizou o escritor ourensán R. Otero Pedrayo o conflito xudicial entre o bispado de Ourense e o convento que se remonta a 1338, cando por vacante da igrexa se desputa a representación.
Con todo o antedito quero advertir que -no meu caso-“a distancia non é o esquecemento”, quizais por aquilo que o poeta suliñaba coa reiterada mensaxe de “a infancia é a verdadeira patria do home”[muller]. Porque nacemos onde nacemos, e somos herdeiros dunha tradición e unha cultura propias, cunha lingua que mamamos pero pola que sufrimos, ata chegar á situación actual dunha parroquia e un concello en decadencia pola imparable tendencia da Galicia baleirada .-A miña experiencia actual dime que dúas das aldeas actuais clausuradas, unha en Dadín? e outra no Campo, as últimas sobrevivintes foron algunha muller e as galiñas. Cando vexo o galiñeiro baleiro é o sinal inconfundible de que algo claudicou-. As cifras son estarrecedoras: hai arredor de cen anos o censo de habitantes andaba polas 6.000 persoas, 16.000 vacas…no concello. Hoxe: 1.100; 300 vacas…
O labor da Comisión transpasa as estremas da parroquia con actividades moi pintorescas: un orixinal vídeo de promoción da venda de lotería, comidas de irmandade, ata chegar ao Luar da TVG con Esther, Gayoso e o paisano J. Manuel Campos Silvares ( Sr. Lisardo) publicitando a camiseta deste ano.
Por todo isto, e outras moitas consideracións que non veñen ao caso, e menos cando se están a organizar as festas de moitas parroquias, é de admirar e loar o traballo que está a realizar a Comisión de festas do Campo con Bea e Claudio á fronte e as demais persoas que colaboran con eles. –Cando estou a redactar estes garabatos, notifícase por parte de Suso que o martes, día cinco de agosto, se translada da Esfarrapa á Lama a San Roque para dar comezo á novena na honra de ambos patróns, o que me trae á acordanza aquel retrouso de”Roque santo pelegrino, libranós de “pestimales”- . Dubidaba eu que sería iso dos “pestimales”?
Beizón a tod@s colaboradores!
Peto de ánimas no purgatorio con Santo Antón e San Roque. O retablo maior de estilo rococó, acolle na rúa central a imaxe da patroa, A Asunción, rodeada de anxos que a transladan ao ceo; corresponde ao século XVIII, aínda que foi dourado en 1957, cando xa fora pintado en 1781, 1856 e 2005, segundo consta en anotacións adxacentes. No ático, unha imaxe de San Xosé coroa o retablo. Á esquerda, San Bieito e Santo Antón, que tamén eran obxecto de culto na parroquia. Á dereita, o Sagrado Corazón de Xesús e a representación da Virxe de Fátima cando se apareceu en Cova de Iria ao tres pastorciños. –Quizais non estaría de máis que as imaxes contasen cunha placa identificativa-.
Con respecto a todo este protocolo sagrado e festivo constituise en 1911 “La cofradía de la Asunción” cuxa xunta directiva quedaba formada por un presidente -o cura párroco- e seis vogais cun estatuto moi rigoroso. Así, a modo de exemplo, regúlase que:
–Habrá un hermano encargado de la cobranza de cuotas, avisar, contratar y traer música y cohetes que la directiva les señale e inspeccione para las funciones de la hermandad habiendo de rendir cuentas durante la segunda quincena de agosto y este hermano o mayordomo, será designado por antigüedad de nacimiento de en los de la parroqia”. Isto permite lembrármonos de, cando hai un tempo, se acordaba o “mardomo” do ano seguinte o día de san Roque, cando xa se achegaba o ultimo día das festas e se lle entregaba o ramo. Así foi como por exemplo, sendo “mardomo” José da Filgueira, que vivía en Casares, levantara coa nosa colaboración o torreiro/palco a base de paredes de bloque de cemento e placa de formigón que servía para a actuación das orquestras na parte superior e no soto o bar da Comisión…Foi derrubado para sanear a carballeira e soterrar a presa que vai regar ao diestro.
Do ano 1921 hai outro documento sobre “Advertencia sobre fiestas y limosnas” -enténdase en todos estes casos referidas á parroquia do Campo- que indica:
–el año 1902 se señalaron como mayordomos que son los que desde aquella fecha se viene casando cada año correspondiendo en el que comienza los casados en el año 1907.
-Al dar conocimiento de las limosnas con que se ofrecieron, los vecinos expresados mayordomos de acuerdo con la comisión determinarán lo que ha de emplearse de estas limosnas tanto en la parte religiosa, y la cívica teniendo siempre cuidado y en previsión el reservar alguna cantidad prudente que pueda necesitarse para la mejor conservación de las benditas imágenes de la patrona, carro de la misma, andas de San Roque y cuidado de la capilla del glorioso Santo.
-También fueron propuestos por el parroco para individuos de la Comisión permanente: Gumersindo Bernárdez (Da Esfarrapa,quizais) Francisco Rodríguez del Puente y Juan Antonio Ferradás de Casares (meu tío-avó).
Seguen varias consideración de orde económica do estilo de:
-Cargo cobrado en la parroquia: 503 pesetas y 50 céntimos
-Descargo cohetes 253 cincuenta. Músicos 240. Cena de estos 37 cincuenta . Total 491 pesetas.
-Sobran 200 y 50 en poder del párroco.
Nese mesmo ano constitúese “HERMANDAD DEL SANTÍSIMO SACRAMENTO”. (Hermandad de la parroquia de Santa María del Campo):
-Serán patronos de la misma el Santísimo Sacramento del altar con especial devoción al Sacratísimo Corazón de Jesús, la Santísima Virgen bajo el título del misterio de la Asunción que es la patrona de la parroquia, y el glorioso San Roque cuya imagen se venera en la capilla de la Esfarrapa.
-En las fiestas del Corpus, Patrona y San Roque debe haber la música y los cohetes que los dos hermanos que constituyen la Junta directiva determinen según crean conveniente en condición es siempre procurarán tener en reserva 25 pesetas cada año para los casos en que haya necesidad de adquirir cera o hacer reparos en el catafalco y manto que le cubre así como en los candeleros que lo rodean en las defunciones y además un farol de mano que admita dos velas y vengan alumbrando delante de los cadáveres desde la casa mortuoria a la Iglesia.
Non é cuestión de reproducir aquí todo o regulamento que establecía as regras de xogo entre fregueses, mardomos e cura párroco, nin tampouco tratar de que sirvan de exemplo na actualidade. Quede isto a modo de exemplo, duns documentos que foron obxecto de estudo por Miguel Ángel González García e editados polo Archivo Capitular Ourense (2011), e correspoden á parroquia do Campo.
Polo tanto, a celebración da Asunción e o San Roque van da man, aínda que por cuestións económicas se teña modificado algunha desas tradicións como a do día do San Roque cando se lle poñía o Ramo ao abrigo do castiñeiro centenario na Esfarrapa, mentres o santo desde a súa capela seguía o ritmo da música, ou tamén se resolvían algunhas rivalidades cando a mocidade da parroquia se dicía que estaba “intrincada” cos da Xesta…
A capela de San Roque na Esfarrapa conta cun cruceiro, espadana e pórtico, bóveda de canón cun retablo da segunda metade do XVIII -en estado lamentable, aínda que polo que parece está en vías de restauración-. A imaxe de san Roque aparece flanqueada por San Pedro e Santo Antón cunha inscrición no ático que reza: “San Roque rogad por nosotros”. Na imaxe da esquerda, ademais do Cristo Crucificado, a Pía Bautismal, o velón coas letras Álfa e Omega, outra imaxe de San Roque na igrexa parroquial.
A igrexa do Campo, ademais dos popularmente coñecidos como “diestros” e a reitoral, esta foi das últimas en deixar de ser usada como vivenda polo cura de turno, pero no momento actual está á beira de converterse nunha triste lembranza da abundancia que rezumaban as súas paredes, aínda cando Don David Ureña montaba cabalo negro, un dos párrocos que durante máis tempo se mantivo á fronte da mesma. Velaí a amplitude da propiedade que reunía labradío, prado e monte nunha única parcela, e ao pé do río Viñao os muíños que tiña
arrendados desde cando xa no século XVII plantexara conflito xudicial coa parroquia de Cusanca pola escaseza da auga que impedía chegara ao seu predio. Entre unha cousa e outra, por exemplo o de que a casa do concello estea radicada na Ponte contribuiu a que a parroquia e as súas festas se veñen asociando como festa principal do concello e que o nome do concello desde a súa creación se viñese identificando polo Irixo (Irixo de abaxo, Irixo de Arriba, A Ponte Irixe…), que pertenceron á parroquia
Dous cruceiros, carballeira, escola de primeiras letras no Estivadón -actualmente velorio- creada a mediados do XIX por acordo do párroco e as doazóns de Francisco Ferradás Da Pena de Orosa constitúen un exemplo vivo desa riqueza patrimonial. Ademais do que se garda entre paredes: cruces procesionais de prata (1637), relicario de Santo Ignacio, estandarte na honra da Patroa, e outros utensilios propios do culto. Foi don David, que chegou á Lama en 1940, un dos responsables da modernización de varios recursos como a megafonía, a orientación dos altares de cara ao público, o pararraios ou os retretes en 1948 considerando por 350 pesetas :“Hacer unos retretes, fuera del recinto sagrado, y para evitar en este suciedad”, ademais de levar unha rigorosa contabilidade do estado de contas da parroquia; en particular da cobranza dos dereitos polos panteóns que nese momento foron moitos.
Pero, debemos saber que A Ponte e Irixe, (hoxe, mal chamado Irixo de Arriba) son dous núcleos de poboación que cada un debe manter a súa identidade; e menos aínda unificar baixo o topónimo O Irixo os dous lugares de A Ponte e As Laxas -como se está facendo actualmente- cando historicamente sempre mantiveron identidades diferenciadas, e aínda peor, ao tratarse de parroquias distintas, tal e como se poñía de manifesto na clave da ponte medieval entre As Laxas e A Ponte, cando pola cara sur se recolle a representación de San Pedro como patrón de Dadín, e pola norte, ainda que desaparecida, a da Asunción. Alén doutros moitos documentos históricos que asi o testemuñan.
Mostra do libro de fábrica parroquial no que don David recolle de xeito exhaustivo cada céntimo que entraba ou saía da igrexa, cada concepto ao que se destinaba, así como de onde se detraían algunhas das cantidades recaudadas por cada santo obxecto de devoción e ao que eran destinadas: obxectos de culto, reformas, reparacións…
A realidade do século XX-XXI resulta moi diferente á descrita nalgunhas das liñas anteriores, tanto no ámbito civil como relixioso. Así, fronte ao estado de redución imparable de habitantes na parroquia, que dalgunha maneira se ve compensado pola permeabilidade de fronteiras entre O Irixo e O Carballiño, atopámonos con algunhas persoas que, contra vento e outros elementos adversos, tratan de manter vivo o esencial da tradición, chámese esta como se chame: Músical (Grupo de baile e danzas municipal do Irixo); etnográfica (Os Parrandas polo entroido), “A feira do Cabalo-do Tellado”, “Os Clásicos do Irixo”, para o que será de moita axuda o apoio institucional denantes de que se perda a ilusión.
A modo de conclusión, e salvando as distancias entre os datos da parroquia do ano 1790 e os de 2023, ademais do ámbito de influencia dalgún dos topónimos, na maioría dos casos se reduciu o número de veciños -familias- nun cincuenta por cento aínda que en conxunto as cifras non resulten tan escandalosas: 150 veciños en 1790, fronte a 104 en 2023. A comparación entre o número de lugares non procede, porque na actualidade recóllense núcleos que non o son no Nomenclátor, mentres que os de 1790 dados polo párroco si son máis reais:19-22. Con respecto ao número de capelas, no caso de 1790 danse como existentes dúas : a da Ermida do Fondo na honra da Purificación que conta con Pórtico, bóveda de canón, as imaxes son as de San Brais, e San Marcos, A Nosa sñora da Luz ou da Candelaria e Nosa Señora da Asunción, a da Esfarrapa como patrón a San Roque con todo o que xa se considerou máis enriba.. Non se contempla a de Menaz porque fora construída a título privativo (1756) pola familia de Manuel Taboada e o seu fillo Juan, que era presbítero, para dicir misa os domingos e festivos a onde asistiría maiormente a veciñanza de Marnotes, Casares, A Filgueira e O Cardedo que foi derrubada na década dos setenta do pasado século e convertida en vivenda. Arrentes da capela de Menaz tiñan a súa morada as popularmente coñecidas como “As Señoritas”, quen despois de desprenderse da capela asístían todas enfeitadas á misa no Campo. Tampouco a da Ponte, na honra da Fátima, por ser inaugurada en 1964. Polo tanto, a día de hoxe son tres as capelas na parroquia, ademais da igrexa parroquial.
Nestas imaxes observamos como, efectivamente, e desde tempo atrás, a parroquia do Campo vén recibindo un trato diferenciado con respecto ás demais, por algunhas das razóns xa antepostas. Asi, en 1993, sendo alcalde Manuel Penedo -aínda que natural das Laxas-Dadín- e nun folleto informativo que recolle o seu Saúdo, o cartel das festas e as empresas colaboradoras, a máxima autoridade municipal semella asociar O Campo como única festa de carácter municipal. Algo moi semellante é a información facilitada polo corresponsal de “La Región” (15-08-1971) no Irixo, J. César de Dadín, quen informa, que ademais dos actos relixiosos e festivos, o día quince se procedería “a las ocho de la tarde a la elección de Mis Irijo”, despois de suliñar que “La parroquia del Campo, importante en el área municipal, tanto por su censo de población, como por su extensión superficial y situación geográfica, a la que pertenece la capital del municipio, celebrará sus fiestas patronales los próximos días 14,15 y 16”, para terminar coa típica “sesión de fuego fijo y volador” .
Os veciños da Ponte, en 1959 “na carballeira do Campo”, comparten un momento de ledicia na compaña de familiares e amizades. O dezasete, reunión xuvenil da “Asociación Cultural O Testeiro”-1975- na feira do Tellado que, en certo modo, viña a poñer o ramo dos catro días de culto relixioso e de intensa esmorga.
Celebración do día da Candeloria na Ermida do Fondo-O Campo-.Cruceiro en Menaz que deixa constancia do cruce de camiños e da existencia da extinta capela en fronte.
A capela da Fátima na Ponte-O Campo foi inaugurada en 1964, acocha na fachada lateral dereita un peto de ánimas, recentemente restaurado, que cunha reixa se atopaba no cruce de camiños que confluía nese punto, data do séc. XVIII e xa foi descrito por Vicente Risco, cando con ocasión da andaina a Santiago polos membros da Xeración NÓS ourensá, ao seu paso pola Ponte, despois de xantar “nunha casa con tenda no baixo , e outro cuarto pequeño onde traballaba un zapateiro co que ao tempo que arregraba as botas do Feixóo, estivemos de tertulia” -O Zapateiro/Lagarto-, a base dun prato tradicional -do que había, digo eu- “o patrón, home serio, de bigote, fíxonos subir por unha moza ovos duros partidos á metade, guiso imitante ao do pulpo, e despois, xamón cocido con patacas ao xeito de cachelos, queixo, pan e viño e café cunha botella de augardente do Ribeiro”.
Prato que podía ser adoptado como tipico local, sabendo que foi servido en casa senlleira a persoas tan ilustres e por familia tan agarimosa e xenerosa e por unha moza tan devota da virxe da Asunción como foi a derradeira representante da estirpe, Luísa de Lagarto.
Eu Campo. E ti…? Tamén. (Con permiso da Comisión de festas).
O Campo, 5 de agosto de 2025.
Outros artigos de Xulio Dobarro
Xulio Dobarro: “Con E. Blanco Amor e A.D. R. Castelao na cerna da Insua dos Poetas (2009-2025)”
Xulio Dobarro: “Cusanca (O Irixo) e os “Cusanza”, do Viñao ao Ribeirodavia”
Xulio Dobarro: “El monasterio de san Pedro de Lobanes por Emilio Duro Peña “
Xulio Dobarro “O Irixo: celebración do san Marcos na capela do Concieiro”
O Irixo-Dadín : J. César, unha década “de nuestro corresponsal” de “la Región” (III)
O Irixo: J. César, unha década “de nuestro corresponsal” de “la Región” (ii)
O Irixo: J. César, polo menos unha década (1963-1973) “de nuestro corresponsal” en “La Región”
Xulio Dobarro: do “san Isidro” madrileño ao san Cibrao carballiñés, da man de dona E. Pardo Bazán
Xulio Dobarro: “O IRIXO-CUSANCA (San Cosme e Damián) EN FESTAS: 24 E 25 DE AGOSTO”
Xulio Dobarro: “O Irixo-O Campo: polas festas do “quince” e o san Roque”
Xulio Dobarro. “O Irixo:Corneda polo señor Santiago (25) e “Os Dolores” (28) (2024) “
Xulio Dobarro. “O Irixo: pola Santa Mariña de Loureiro, a Cidá … e Zobra (18 de xullo)”
Xulio Dobarro. “O Irixo: polo San Xoán de Froufe e a Alén senlleira”
Xulio Dobarro. “O Irixo : da terra de Cusanca sesquimilenaria ao santo Antón do Telllado-2024”
Xulio Dobarro: “O Irixo-O Campo do Camiño Nós e as estremas coas terras dezás e Dadín.
Xulio Dobarro: “O Irixo. A Ponte, a capela d´a Fatima e o Camiño Nós”
Xulio Dobarro: “Celebración da festividade de San Marcos no Concieiro-Corneda-O Irixo “
Xulio Dobarro: “O Irixo. Na estrema do Pico Seco. lembranzas e presentes “
Xulio Dobarro: “O Irixo: Parada de Labiote, Basilio Álvarez e San Bertolameu”
Xulio Dobarro:”O Irixo-Corneda : festas na honra da “Santísima Virxe das Dores” e outras devocións”
Xulio Dobarro: “O Tellado (parroquia de Cusanca, O Irixo) feira bicentenaria”
Xulio Dobarro: “A Pena da Sela, romaría única no concello do Irixo (San Pedro de Dadín)
Xulio Dobarro: “O Irixo : as pegadas dos ferrocarrís”
Xulio Dobarro: “O Irixo: celebración do san Marcos na capela do Concieiro-Corneda e outras ermidas”
Xulio Dobarro: “O Irixo: Cangues (Santo Estevo), parroquia cativa, pero senlleira “
Xulio Dobarro: ” O Irixo. Patrimonio Mineral “
Xulio Dobarro. O Irixo : Froufe: das raíces en Cebral,Toro na Alén e Cotela en Parteme
Xulio Dobarro: “O Irixo, miscelánea sobre patrimonio inmaterial”
Xulio Dobarro: ” O Irixo: Requiem por un patrimonio morredizo”
Xulio Dobarro: ” O Irixo: O ano do Bosque “
Xulio Dobarro: ” Reloxos de sol, cruceiros e inscricións varias no Irixo “
Xulio Dobarro: U-los castros do Irixo?
Xulio Dobarro: Escolma artesanal-Oficios varios III
Xulio Dobarro: Escolma artesanal II
Xulio Dobarro: Outono de vida e morte
Xulio Dobarro: Escolma artesanal
Xulio Dobarro. “O Irixo: “trabucos” e “remesas” sen retorno”
Xulio Dobarro: “O Irixo: augas, fontes e seca “
Xulio Dobarro: “O Irixo: auga e lume confrontados. tradición (culta) e popular”
Ao pé do Viñao (o Irixo) e o Arenteiro
Carmen Conde Abellán, afectos e saudades galegos (Dadín-O Irixo)
O Tellado (parroqia de Cusanca, O Irixo) Feira bicentenaria
A Pena da Sela, Romaría única no concello do Irixo (San Pedro de Dadín )
O Irixo: Corneda castrexa,señorial e dona de seu
O Irixo. maio florido, maio festivo :da Fátima ao Tellado
O Irixo: a Fraga-San Cosme de Cusanca plató de cine de…
O Irixo: ” Un vindeover/ Espectaculo Primaveral ” II
O Irixo: ” Un vindeover/ Espectaculo Primaveral ” I
O Irixo: ” Un vindeover no cadabullo ( I ) “
O Irixo, escaparate centenario da emigración
O Irixo: construcións adxectivas ou complementarias da casa vivenda e outras obras (IV)
O Irixo: Construcións do pagán ao Sagrado: Igrexa, Capela,Reitoral, Cruceiro…(III parte).
O Irixo: A casa-vivenda e a nosa contorna. Construción tradicional (II parte)
O Irixo: A terra dos mil cincocentos hórreos, muíños e fornos. Construcións Tradicionais (I)
O Irixo, unha inmensa fraga, fonte de osíxeno e depósito de dióxido de carbono
O Irixo: dous camiños de ferro “paralelos”.”crónica dunha morte anunciada”
Xulio Dobarro: “Penedo da Ucha – Crónica”
O Irixo: andaina :”Camiña pola Igualdade”. roteiro: “O Campo Grande”
Jesús González González (Saavedra-O Irixo,1917; Señorín-O Carballiño,1996).Mestre Canteiro-Escultor
O Irixo: Saavedra de Dadín Introito ” Entre Maus”
O Irixo: alcaldes en democracia (1979-2021)
O Irixo: A feira do Tellado. Unha feira
O Irixo: Ramo lírico para as doce parroquias ( II )
O Irixo: Ramo lírico para as doce parroquias ( I )
O Irixo – San Pedro de Dadín: Romaría da Pena da Sela
O Irixo: parroquia a parroquia (XII): O Regueiro
O Irixo: parroquia a parroquia (XI): Reádigos
O Irixo.Patrimonio Escolar: da primeira escola do concello, na Lama, ao grupo escolar da Ponte (II)
O Irixo.Patrimonio Escolar: da primeira escola do concello, na Lama, ao grupo escolar da Ponte (I)
O Irixo: Parroquia a Parroquia (X): Parada de Labiote
O Irixo: Parroquia a Parroquia (IX): Loureiro.
O Irixo: Parroquia a Parroquia (VIII): Froufe. Do Solleiro Subirol ao Avesío Cebral
O Irixo: Parroquia a Parroquia (VII) (A Espiñeira ): ”Na Estrema”
O Irixo: Parroquia a Parroquia (VI)(Dadín): ”Entre Vías”
O Irixo. Parroquia a Parroquia (V) : Cusanca, Terra de fronteira
O Irixo. Parroquia a Parroquia(IV): Corneda
O Irixo. Parroquia a Parroquia(III): A CIDÁ
O Irixo. Parroquia a Parroquia(ii): Cangues
O Irixo. Parroquia a Parroquia(i): O Campo
O Carballiño-O Irixo ou “Camiño Nós” “no camiño de San-Yago”: presentación e segunda etapa
Na chegada ao Irixo da primeira locomotora .ano 1958
Inauguración da liña do ferrocarril O Carballiño-O Irixo-Santiago
Sobre apelidos e topónimos no concello do Irixo
Microtoponimia ou nomes dalgúns eidos na parroquia de Dadín (O Irixo)
Proposta de normalización da toponimia das parroquias e lugares do Irixo
De Santo Estevo de Ribas de Sil con Emilio Duro Peña a María Oruña con o “Souto dos catro ventos”.
