Avelino Muleiro García :
-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
Despois de analizar na publicación anterior a estrutura da mente humana e da súa dependencia do cerebro, analizamos de seguido o concepto de conciencia e a súa procedencia.
A conciencia
Entendemos aquí a palabra conciencia como consciencia (cum scire), esa forma que temos de nos decatar de ser nós mesmos os que experimentamos todo o que pasa na nosa mente. Non tratamos, xa que logo, de describir a conciencia moral, que consiste na forma de valorar a nosa conduta ética, aínda que a conciencia moral queda integrada no concepto de conciencia como consciencia. A conciencia é a responsable de que o problema mente-corpo sexa realmente inextricable. Máis que un proceso mental en si, a conciencia é un estado da mente. É o que perdemos cando durmimos e non estamos soñando, ou o que desaparece cando nos anestesian. Hai un vehemente debate respecto ás claves cerebrais que a fan posible. Algúns neurocientíficos ubican o umbral da conciencia no tálamo -que é esa estrutura situada no centro do cerebro pola que pasa a maior parte da información que entra polos nosos sentidos-. Por iso sabemos que a información visual que provén dos ollos e da retina pero que non chega ao tálamo non se fai consciente na nosa mente. Desde o tálamo a información vai á codia cerebral, que actúa como unha lente que enfoca con nitidez a información para que a recibamos con claridade. A interacción entre o tálamo e a codia cerebral parece pois fundamental para xerar o estado consciente.
Conciencia significa, polo tanto, “decatarse dos nosos fenómenos mentais: percepcións, memoria, intelixencia, pensamentos, emocións…”. A conciencia é unha forma de comprender todo o que nos pasa en cada momento da vida. Cando a perdemos quedamos inconscientes e non somos capaces de nos decatar do que nos está afectando.
Cada persoa é un eu que volve sobre si mesmo para preguntarse quen son eu. Esa capacidade de preguntarse sobre si mesmo é a conciencia. Grazas a ela, o ser humano decátase da realidade das cousas, da súa significación e das posibilidades que ten ante si. A conciencia humana ten dúas funcións importantes: a de considerarnos como unha realidade propia, que consiste nesa realidade que se expresa ao dicir “eu”, e a de manter a continuidade dese “eu” ao longo do tempo.
A neurociencia e a psicobioloxía intentan explicar en que consiste a conciencia, e nesas investigacións a conciencia aparece como unha especie de espazo no que se desenvolven os nosos actos mentais. Os actos da mente (percepcións, memoria, pensamento, intelixencia, raciocinio…) localízanse no cerebro. Cada acto mental ten a súa explicación nalgunha parte do cerebro onde se atopan diversos tipos de neuronas e neurotransmisores que actúan como correntes biofisiolóxicas e bioquímicas producindo emocións, sentimentos, memoria, intelixencia, vontade, etc. O que non se atopou aínda con certeza é o lugar exacto onde pode estar a conciencia, se é no tálamo do cerebro ou mesmo fóra do cerebro. Cómpre sinalar, porén, que as funcións que se lle atribúen ao cerebro convérteno nun órgano esencial para comprender ao ser humano nas súas múltiples manifestacións: linguaxe, conduta, emocións, actuacións, raciocinio, liberdade, etc. De aí que se lle poida considerar como aquela parte do corpo que, dunha forma máis propia, nos fai máis humanos, máis racionais e libres.
Mamíferos simbólicos
Os seres humanos, a diferenza do resto de mamíferos, somos seres simbólicos, o cal nos facilita unha comunicación máis precisa, máis ampla e moito máis intersubxectiva. Ese entramado simbólico que utilizamos para expresarnos cos demais está integrado por palabras, por fórmulas matemáticas, por monumentos, esculturas, pinturas, pentagramas, debuxos… que aínda que están fóra da nosa mente cerebral, en certo modo pertencen a ela como espello da nosa forma interna de percibir o mundo. Podiamos denominala exomente, mente externa, fronte á endomente, que está na nosa caixa craniana. Tanto unha como a outra aparecen integradas na nosa conciencia persoal, que igualmente pode ser dobre: exoconciencia e endoconciencia. Cando escribimos unha mensaxe nun papel ou nunha computadora, a nosa endoconciencia queda reflectida neses soportes materiais –exoconciencia-, e mesmo se nos pode xulgar a través súa por ser expresión da nosa conciencia volitiva. Hai, non obstante, unha notable disparidade entre ambas: a nosa endoconciencia é consciente das súas decisións, o que non acontece coa nosa exoconciencia, pois nin o papel nin a computadora son conscientes das mensaxes que expresan. Talvez aquí resida o fundamento dun texto de Platón no Teeteto: “O filósofo é amigo de razoar e argumentar, pero non pode contentarse con ser amigo das razóns, necesita tamén ser amigo das palabras”. Evidentemente, as palabras representan a exoconciencia de quen fala ou escribe.
Ata a irrupción de Freud, a psicoloxía introspectiva só se ocupaba da conciencia da vida consciente. Pero Freud puxo ao descuberto a existencia dunha enorme profusión de psiquismo inconsciente na vida das persoas. A conciencia carece de estabilidade e permanencia, pois é unha realidade intermitente e, con frecuencia, desactívase en casos de desmaios, de coma, de anestesia, da dormida diaria, etc. O dinamismo consciente das persoas implica unha función propia do sistema nervioso do cerebro, pero mentres a actividade consciente é intermitente e experimenta paradas, a actividade cerebral é continua e nunca deixa de funcionar. Só unha parte da súa actividade é consciente e por tal motivo podemos lembrar conscientemente algo que máis tarde podemos esquecer, para volver a recordalo posteriormente. Cando durmimos, cando perdemos o coñecemento ou somos anestesiados, ao espertar podemos recuperar o que sabíamos antes. É o cerebro quen funciona como arquivo permanente de toda a información que está na nosa mente permitindo certa continuidade aos episodios discontinuos da conciencia.
Persoas, pantasmas robóticas?
Estamos seguros de que a conciencia é exclusiva dos seres humanos? En principio parece que tamén os animais poden ter conciencia, sobre todo os mamíferos e os animais superiores. A que obedece esa suposición? A que os animais expresan condutas que analoxicamente se parecen ás humanas. Un can que move a cola cando nos ve, xira ao noso derredor, salta e xoga, parece indicar que está contento, que ten a emoción da alegría parecida á nosa. En cambio, un reptil, unha mosca ou un verme parecen dispor de pouca conciencia porque non teñen forma de expresar as súas percepcións, emocións, etc.
Pero non só os animais presentan dificultade para detectar a súa conciencia, porque tamén os seres humanos presentan grandes dificultades para ese mesmo coñecemento. Como sei eu que cando un amigo come un pastel e me di que “sabe a mazá” entende por “sabor a mazá” o mesmo que entendo eu? Eu gardo na miña conciencia o sabor a mazá que teño experimentado, comido, saboreado… pero que non ten por que ser o mesmo que ten o meu amigo. A nosa mente, que se integra na nosa conciencia, é a que nos traduce os estímulos do mundo para ser adaptados ás nosas neuronas. A ciencia dinos que no mundo non hai cores, nin sabores, nin olores, nin frío nin calor, nin sons… Os estímulos do mundo entran polos nosos sentidos e estes, a través de nervios especializados, transmiten tales estímulos a diversas partes do cerebro onde as neuronas producen correntes bioquímicas que estimulan a outras neuronas de diversos lóbulos cerebrais, especialmente o prefrontal, onde se producen as cores, os sons, o frío, o calor, os sabores, etc. Son cualidades que en filosofía se denominan qualia e que representan o aspecto subxectivo das mesmas. Desa maneira percibimos un mundo que non é como o observamos pero que grazas á evolución o percibimos así para sobrevivir como especie.
A conciencia é un estado subxectivo da mente, unificado e continuo que, a criterio da neurociencia, radica fundamentalmente nas áreas posteriores da cortiza cerebral. Ese estado da mente permítenos decatarnos da nosa propia existencia, pero tamén da existencia do mundo e dos fenómenos que acontecen ao noso redor. Semellante capacidade mental é o resultado do procesamento da información que se produce no interior do cerebro, aínda que non todo o que procesa o cerebro acaba producindo resultados conscientes, porque existen grandes cantidades de traballo cerebral dos que nunca nos enteramos. O estado mental da conciencia é extraordinario, especial, íntimo e persoal, que só pode sentir a propia conciencia da persoa e nunca a conciencia das outras. Non hai maneira de entrar na mente doutra persoa como se entra na propia a través da conciencia. Incluso non existe ningún estudo científico que nos permita asegurar de forma categórica que as demais persoas coas que nos relacionamos sexan tamén seres conscientes coma nós, xa que poderían ser pantasmas robóticos que se comportasen de modo idéntico a nós, aínda que se así fose non nos enterariamos.
Thomas Nagel, filósofo da Universidade de Nova Iorq, tentando dilucidar a relación entre a subxectividade da conciencia e calquera outro punto de vista, aportou o exemplo do morcego, co que buscaba resaltar a diverxencia entre os tipos de concepción subxectiva e obxectiva. Nagel dá por suposto que os morcegos teñen experiencias coma nós, porque son mamíferos. Non obstante, aínda que gardan esa relación connosco teñen unha forma de actividade e un aparato sensorial diferentes. Perciben o mundo por sonar xa que os seus cerebros están deseñados para asociar os impulsos emitidos cos ecos, e desa maneira a información así adquirida permítelles precisar a distancia, o tamaño, a forma e o movemento, semellantes ás que realizamos as persoas coa vista.
Porén, o sonar do morcego, sendo unha forma de percepción, non funciona de modo similar a ningún dos nosos sentidos, polo que non existe ningunha razón para supoñer que se parece en aspectos subxectivos a algo que poidamos imaxinar. Iso crea problemas para o concepto de saber que sente ser un morcego. Sería, pois, necesario considerar se existe algún método que nos permitise extrapolar a vida interior do morcego desde a nosa propia vida para poder saber que sente para un morcego ser morcego. Se intentamos imaxinalo, vémonos limitados aos recursos da nosa mente, e eses recursos resultan inadecuados. Xa que só me podo ver e comportarme como un morcego sen cambiar a miña estrutura de persoa, as miñas experiencias non se parecen en nada ás do morcego. Así que, se a extrapolación a partir da nosa forma humana queda implícita na idea de que sente ser morcego, esa extrapolación resulta imposible.
Pero o problema non se limita ao caso do morcego, pois dáse tamén entre unha persoa e outra. O modo subxectivo da experiencia dunha persoa cega ou xorda de nacemento non resulta accesible para outra persoa que non posúa esas mesmas características, nin ela tampouco comprenda ás outras. Pero iso non impide que cada un de nós esteamos convencidos de que a experiencia dos outros teña un carácter subjetivo semellante.
Convivencia
Con todo, sendo individuos con conciencia persoal e intrasferible, actuamos co resto dos seres humanos dando por suposto que tamén eles gozan dun “eu” propio, aínda que coa convicción de que todos temos a conciencia moi parecida. Grazas a esa convicción é posible a socialización como proceso polo que os individuos interiorizan a cultura da sociedade na que viven, desenvolven a súa identidade e se constitúen como persoas. Iso supón que se acepta a identidade de cada individuo, de cada “eu”, pero coa idea de que todos os demais comparten aspectos mentais e cognitivos moi parecidos. Pode que cada conciencia sexa distinta en cada individuo, pero os estímulos mentais que entran en cada conciencia son análagos. E sobre iso fanse experimentos nos cerebros comprobando que responden a estímulos parecidos da mesma forma. As neuronas e os neurotransmisores son elementos materiais, como poden ser os cables dun ordenador, e realizan as mesmas funcións, ou parecidas, ás do ordenador. É dicir, calculan, memorizan, reproducen, conservan, borran… funcións cognitivas. E a socialización non é outra cousa que compartir esa forma de interpretar o mundo e de unir forzas para responder a eses estímulos.
A conciencia que cada persoa temos do mundo implica asumir que existen moitas conciencias coma nosa e que cada unha forma parte do mundo que nós percibimos. Pero, ao mesmo tempo, tamén nós formamos parte do mundo das outras conciencias. O feito de percibir na nosa conciencia a outras conciencias enriquece a nosa percepción do mundo, porque a través súas recibimos unha información que, de non tela, a nosa percepción sería máis pobre. Se eu visito unha cidade e pregunto aos seus residentes a que obedecen unhas grandes esculturas presidindo as prazas principais da cidade, respondéndome que son homenaxe a persoas científicas ilustres, eu teño unha información precisa que de non ter esa resposta non sabería a que corresponderían tales monumentos.
Convivir con outras conciencias é unha maneira de aprender e de valorar a realidade na que estamos. A posta en común desas conciencias é a base da cultura, que nos guiará para interpretar o mundo e dar solución aos problemas que poidamos atopar nel. Ademais, cando percibimos ao outro, que ten unha conciencia coma min, percibímolo de forma distinta a como percibimos as cousas que carecen de conciencia, porque ese “outro” pódese enmascarar e presentarse diante de min como algo que non é desa maneira. Pódese mostrar bondadoso e pacífico sendo realmente todo o contrario. É dicir, a forma de percibir aos outros cambia totalmente o modo de percepción que se ten sobre as cousas. E se eu sospeito de percibir correctamente aos demais, tamén sei que os demais teñen o mesmo problema conmigo, e iso determina o meu modo de percibirme a min mesmo (autopercepción).
—————————————————————————————————
Outros artigos de Avelino Muleiro
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (I) “
Artigo: ” Pienso, luego Resisto “
Artigo: ” Da caverna platónica á nova Barataria “
Artigo: ” A linguaxe, instalada no idiolecto e na evolución social “
Artigo: ” Viaxe polas entrañas da hermenéutica “
Artigo: “A xustiza, entre o veo da ignorancia e a Intelixencia Artificial “
Artigo: ” Malos tratos e crueldade “
Artigo: ” Movementos feministas e ideoloxía de xénero “
Artigo: ” Dereitos humanos e dereitos dos animais “
Artigo: ” Violencia patolóxica “
Artigo: ” Posmodernidade e medios de comunicación “
Artigo: ” A ilusión da eterna xuventude e da inmortalidade: pode ser reversible o envellecemento? “
Artigo: ” Filosofía Médica (II): A historia da medicina e os seus retos actuais “
Artigo: ” Filosofía Médica (I) :Relación da medicina coa filosofía e coa ciencia “
Artigo: ” De quen son os fillos? “
Artigo : ” O Poder da Intelixencia Emocional “
Artigo : ” Devalo da Galicia interior “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( II ) “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( I ) “
Artigo : ” Negacionismo e represión social “
Artigo : ” Reclamos tóxicos “
Artigo : “ Ditame aberto ás ideoloxías (II) “
Artigo : ” Ditame aberto ás ideoloxías (I) ”
Artigo : “ Crise de Valores “
Artigo : ” A paz perpetua ”
Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos “
Artigo : ” Regreso ao futuro “
Artigo : ” Parte de guerra ”
Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño ”
—————————————————————————————————–
Curriculum de Avelino Muleiro García
-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.
Obras
Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabra, Encontros coa tradición. Conversas no Ribeiro, Tres Campus, Verbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.
