Avelino Muleiro García :
-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda
Non é difícil constatar que vivir en sociedade non resulta nada doado, porque vivir implica convivir. Tampouco existe a menor dúbida da gran dificultade que temos os seres humanos para convivir pacificamente. Coñecemos bastante ben as dificultades e os problemas que nos toca vivir cada momento pero, se analizamos a historia, comprobamos como en calquera etapa do pasado as dificultades foron seguramente tan graves e tan inoportunas como as de agora. Pensemos nas interminables guerras do pasado -aínda sendo certo que na actualidade continúan igualmente inacabables en certos lugares do planeta-; lembremos os exterminios e xenocidios, de antes e de agora; lancemos unha mirada á miseria que padecen millóns de persoas, que as degrada na súa digninidade e acaba por conducilas á morte.
Reflexionando sobre este cúmulo de calamidades e conflitos humanos, sempre encontramos como chibo expiatorio e telón de fondo a responsabilidade política dos que ostentan o poder ou dos que loitan por conseguilo. Os políticos, polo común, actúan como libertarios salvadores na oposición e como dogmáticos recalcitrantes no poder. Noutras palabras, non é a natureza humana, nin sequera a Natureza con maiúscula, a responsable de todos eses males. Somos nós mesmos os auténticos culpables de non saber, ou non poder, vivir en paz. Por natureza somos sociais, como dixera Aristóteles, en cambio non logramos polo de agora poñer en práctica os mecanismos de convivencia para superar os conflitos que nos acosan.
Vivir en sociedade supón relacionarse e crear interaccións de vontades. Ben é certo que sempre hai intereses diversos que poden derivar en intercambios pacíficos ou en colisións violentas. Para que prevalezan as relacións amigables sobre as conflitivas debe haber un código de conduta con normas que obriguen a todos por igual. Esas normas que regulan unha cultura de convivencia pacífica e solidaria son as que constitúen a base do civismo. Pode ser a falta de civismo a raíz dos problemas sociais? Hai realmente un déficit de civismo no momento actual?
Non é necesario esforzarse demasiado para comprobar que estamos circulando por unha época da historia na que podemos certificar os males que asolan a vida democrática e que a miúdo temos a sensación de non sermos capaces de combatelos con certo éxito. Un deses males aberrantes chámase corrupción. Corrupción é o sustantivo, pero ten moitos atributos: política, sindical, empresarial, institucional, relixiosa… Nalgúns casos alcanza tales dimensións que moitos cidadáns, impotentes ante ela, chegan á conclusión de que a política é unha farsa indecente. Nunha sociedade democrática estas condutas merecen o rexeitamento cidadán, polo que resulta necesario extirpalas da sociedade sen ningunha piedade. Parece, pois, chegado o momento de unirse todos para reforzar a democracia na que aniñan tantos depredadores, aínda que para robustecela hai que promover o civismo público como virtude e a xustiza como norma.
Rememoremos que foi ao redor destes valores onde naceu a democracia en Grecia, berce das democracias modernas. Ás súas orixes refírese Platón no diálogo Protágoras, no que utilizando o mito de Prometeo intenta explicar o nacemento da xustiza (diké) e do sentido moral (aidos). Ambos valores están igualmente distribuídos entre todos os seres humanos, como nos relata Platón de forma tan marabillosa ao expresar estas ideas na boca de Protágoras.
Non obstante, tamén os cidadáns temos déficit de civismo no momento de expresar a nosa responsabilidade social e no compromiso na elección dos nosos gobernantes. Delatemos ademais como inimigos do civismo o consumismo (que en lugar de cidadáns nos transforma en consumidores), a anomia (confusión entre normas contraditorias que desemboca en falta de referentes) e a multiculturalidade (as diferenzas de relixión, costumes, indumentaria… que poden converter a diferenza en desigualdade e discriminación, precisando dunha importante dose de tolerancia para convivir).
O civismo
A educación forma parte do civismo, mais o civismo non debe quedar reducido á educación entendida como urbanidade, cortesía, modais ou compostura. Rememoremos os puntos claves do mito prometeico relatado no Protágoras, onde asoma o civismo:
“Unha vez que os deuses crearon os seres mortais, ao sacalos á luz encargaron a Prometeo e a Epimeteo que lles repartisen as capacidades necesarias a cada un deles. Epimeteo pregoulle ao seu irmán Prometeo que lle deixase facer a el ese traballo. Emporiso, como Epimeteo non era moi espelido gastou todos os recursos cos animais, deixando aos humanos sen ningunha protección por non ter nada que darlles. Foi daquela cando tivo que intervir Prometeo roubándolle o lume aos deuses para darllo aos humanos. Deste modo, estes xa podían sobrevivir porque estaban protexidos da fame e do frío. Porén, os humanos “habitaban en dispersión e non existían cidades”. Por iso, cando se reunían atacábanse uns aos outros, pelexándose porque lles faltaba “a ciencia política”, a arte de convivir, correndo así o serio perigo de extinguirse. Por tal razón, Zeus ordenou a Hermes que lle dese aos homes a xustiza e o sentido moral. Hermes preguntoulle a Zeus se tiña que repartir esas virtudes do mesmo modo que estaban repartidos os coñecementos entre cada ser humano ou debía dárllelas a todos. “A todos -decretou Zeus- e que todos sexan partícipes, pois non haberá cidades se só algúns deles participasen”. Logo Zeus engadiu: “ademais, implanta unha lei da miña parte: que ao que sexa incapaz de participar da honra e da xustiza o eliminen como a unha enfermidade da cidade”.
Moitos séculos máis tarde, Rousseau defendeu algo parecido a esta teoría do diálogo platónico ao afirmar que as cidades se gobernan mediante leis e que as Constitucións políticas representan a base normativa do bo goberno. En ambos casos, o civismo representa a cultura pública da convivencia grazas a cal debería funcionar unha sociedade.
Sería interesante coñecer como viviron os primeiros humanos sobre este planeta para comprobar baixo que criterios ou normas lles foi posible convivir. En que tipo de organización viviron os primeiros homo sapiens sapiens? Con certeza non é posible coñecer como viviron os primeiros seres humanos nin se foron quen de practicar o civismo. A Política de Aristóteles lémbranos constantemente que por natureza “somos animais políticos”, que temos a capacidade de asociarnos con outros seres humanos e de vivir en comunidade. Cando pretendemos internarnos nas interioridades desa forma de vida en común ábrensenos varias portas, todas elas apropiadas para poder entender as claves e os fundamentos desa convivencia colectiva cuxa orixe se perde nos enigmas do tempo. A tese aristotélica precisa que os seres humanos desde a súa orixe viviron en comunidade por necesidade de supervivencia e por imperativo natural. A sociedade nace de forma espontánea e natural, sen violencia nin obrigación externa.
Pola súa parte, Hobbes afirma no seu Leviatham que o ser humano é por natureza egoísta e, polo tanto, rexeita a convivencia cos demais. Tan só por necesidade decide pactar para vivir en sociedade e non destruírse. A teoría do pacto hobbesiano pode explicar seguramente mellor a tensión latente entre os individuos na sociedade. Os conflitos sempre soen ocorrer pola consecución de intereses que se presentan en competición. Como os bens que espertan interese son limitados, os individuos que compiten por eles aportan todos os recursos para alcanzalos, incluída a violencia. En cambio, na teoría aristotélica, a comunidade prevalece sobre os intereses personais aflorando a solidariedade como virtude harmoniosa.
Homo homini lupus
Todos os conflitos sociais teñen a súa explicación na competitividade por intereses comunmente desexados e, especialmente, pola rivalidade no acceso aos bens materiais. Como seres vivos somos individuos necesitados. Temos necesidades biolóxicas, económicas, intelectuais, sentimentais, etc. Esa rivalidade crea tensión entre as persoas e conduce a enfrontamentos constantes, a agresións, a guerras, etc. Estamos, pois, condenados a esa loita incesante sen posibilidade de firmar a paz por sermos, en palabras de Plauto e repetidas séculos máis tarde por Hobbes, homo homini lupus? Ou, polo contrario, podemos acercarnos e convivir arrastrados pola sociabilidade innata defendida por Aristóteles?
En calquera sociedade podemos distinguir dúas correntes antagónicas: unha -centrífuga- que arrastra ás persoas, ás institucións e a toda clase de comunidades e organismos a buscar un lugar onde poder actuar de forma diferente aos demais, e outra -centrípeta- que nos impele a integrarnos cos demais nun lugar común. A presenza simultánea desas dúas tendencias da vida social crea tensións permanentes. Compróbanse esas tendencias centrífugas naqueles casos nos que se favorecen os intereses de grupos elitistas, atesourados, en detrimento doutros grupos que esixen prosperar e dispoñer de recursos imprescindibles para poder subsistir. Como lograr que poidan competir e coexistir esas dúas formas de maneira pácifica e incluso poidan complementarse? A resposta parece evidente: co civismo e coa democracia. Está suficientemente demostrado que ningunha democracia logrou dar unha solución perfecta a estes dous tipos de intereses encontrados, pero politicamente ten sido ata agora a mellor fórmula para amortecer ese choque entre esas dúas grandes tendencias contraditorias da vida social, a altruísta e a egoísta, a comunitaria e a competitiva, a da identificación e a da separación.
Nos últimos tempos vimos observando como os Estados, os países e nacións que representaban ese lugar colectivo onde se enfrontaban esas dúas forzas antagónicas ampliaron as súas fronteiras, tendendo a mundializar a vida social coa pretensión de lograr o ben común de todos os seres humanos e non só dos Estados particulares. Ese lugar común é o dos seres humanos que teñen a capacidade de sentirse cidadáns do mundo, auténticos cosmopolitas. Sobre este lugar común nace unha nova forma de actuar por parte de todos os actores: o civismo. Esta virtude democrática convértese nun imperativo moral que obriga a recoñecer a nosa pertenza a unha comunidade de seres humanos sen fronteiras. O civismo actúa como o imperativo da solidariedade, que na práctica corresponde á fraternidade humana. A invasión putinesca de Ucraína fractura profundamente ese espírito cívico que propicia a convivencia, a paz e a harmonía entre as persoas. Lonxe parece estar aquela paz perpetua pola que suspiraba Kant.
Cambio de modelo
As democracias necesitan cidadáns activos e responsables, que poñan o civismo por estandarte, xa que o civismo non é tan só un modelo para vivir, senón que implica ademais un sentido moral. O filósofo político está interesado principalmente nos problemas prácticos que veñen formulados pola existencia dos múltiples sistemas de valores e os respectivos códigos morais que existen en toda sociedade. Por iso podemos preguntarnos: Ese pluralismo de valores consiste en alcanzar o ben común?
E como sempre faltan palabras onde sobran sentimentos, situémonos no interior de calquera sociedade democrática dos dous últimos séculos para ver como funciona. A democracia supón a tolerancia de todas as crenzas e prácticas que non violen os dereitos humanos, pero para garantir eses dereitos hai que protexerse co imperio da lei pactada pola maioría dos cidadáns. As democracias modernas están imbricadas no modelo liberal, un modelo económico, político e ideolóxico que reinou durante un período moi longo de tempo sen sucesor. Ese tipo de liberalismo mantén como idea central o dereito do Estado cos individuos e cos grupos sociais. No ámbito deste liberalismo puxemos o ben individual por enriba do ben común. Logo, a caída do marxismo como explicación hexemónica do mundo deu paso ao mercado como institución clave, ao homo oeconomicus como modelo humano, ao interese propio como motivación principal da acción, ao egoísmo como conduta racional a seguir. As políticas económicas monetaristas, o ideal social do yuppy, as bondades do privativismo doméstico e narcisista parecían gozar ata hai pouco de excelente saúde.
Pero nestes últimos anos xurdiu o comunitarismo, un movemento cultural de orixe americana que extrae os seus presupostos dunha crítica, fundamentalmente moral, ao liberalismo. Fronte a un eu (ego) desvinculado, que actúa nas súas decisións como se estivese libre de calquera traba, o comunitarismo reivindica unha identidade integrada nun contexto histórico e cultural. Fronte a un individuo afastado das normas que define a súa liberdade como independencia e autodeterminación, o individuo comunitario é produto da socialización e das súas conseguintes normas e vínculos. Mentres o liberalismo concibe a sociedade como o medio no que o individuo acada os seus plans de vida particulares, o comunitarismo entende a individualidade como unha socioxénese onde o sentimento de pertenza xoga un papel crucial sostendo que o dereito está para recoñecer as responsabilidades cidadáns e o ben común. Atopámonos, pois, ante o dilema de dúas concepcións diferentes de convivencia: a comunidade e a sociedade. Ferdinand Tönnies, no seu libro Gemeinschaft und Gesellschaft (1887) –Comunidade e sociedade-, sinala certas diferenzas entre estes dous conceptos. Comunidade é o antigo, e sociedade é o novo, tanto como cousa e como nome… Comunidade é a vida en común (Zusammenleben) duradeira e auténtica; sociedade é só unha vida en común pasaxeira e aparente. Con iso coincide a idea de que a comunidade deba ser entendida a modo de organismo vivo, e a sociedade como un agregado e un artefacto mecánico. A dicotomía entre “comunidade” e “sociedade” fai a súa aparición na historia de Occidente a mediados do século XIX a través das teorías históricas, psicolóxicas, xurídicas, económicas, etc. que serviron de fundamento ás modernas ciencias sociais.
O debate entre liberalismo e comunitarismo está de plena actualidade na reflexión política e social. Estase a traballar nunha redefinición do concepto de cidadanía, na política da diferenza e no multiculturalismo como elementos claves na nova socioloxía, aínda que de momento non existe unha aportación sociolóxica sistemática de tales temas. Si se están facendo aportacións a este campo desde a filosofía, a moral e a política. Unha figura importante nesta revisión do concepto de “cidadanía” é a de Rober Neelly Bellah, defensor do republicanismo cívico. Desde o punto de vista de R. Neelly Bellah, o individualismo é un compoñente intrínseco da modernidade (iniciado en Descartes co cogito ergo sum), en contraste coas tradicións da identidad americana que son claves na participación cidadá. A figura de R. Neelly Bellah vai unida ao seu interese pola relixión, pois ve nela unha das fontes importantes do sentido, a nivel individual e social. Así, o primeiro presuposto da súa obra sería este: “Dunha ou doutra forma, os seres humanos teñen que ter un sentido da totalidade se queren vivir, deben ter algo no que crer e comprometerse”. No seu libro Hábitos do corazón pregúntase como crear e preservar unha vida moralmente coherente no noso tempo. Esta obra é un estudo de “ecoloxía moral ou social” que analiza os compromisos que vinculan á xente coa comunidade.
Os comunitaristas afirman que a súa misión é moral e desde esa perspectiva rexeitan o individualismo e o egoísmo propio do liberalismo. Pretenden redimir a pobreza a través do voluntariado, das ONGs, ou mesmo a través do propio Estado. Nese sentido, o comunitarismo asóciase ao holismo aristotélico compartindo o postulado de que “o todo é necesariamente anterior ás partes”. Existen movementos sociais que proliferaron nos últimos tempos e que se inspiraron en ideoloxías que non se axustan á tradicional división esquerda-centro-dereita. Destacan entre eles o feminismo, o ambientalismo, o cooperativismo, o comunitarismo… O feminismo busca a liberación da muller na sociedade. O ambientalismo, coñecido como movemento verde, centra a súa acción no ámbito natural. O movemento cooperativista cre que as empresas son propiedade dos seus traballadores, que eles mesmos administran, e desde un punto de vista social e moral poden considerarse superiores ás empresas privadas. Pola súa parte, o comunitarismo destaca o valor da comunidade sacrificando en boa medida os dereitos individuais. Robert N. Bellah dicía que “hoxe, a división das clases sociais non é entre a clase baixa e a clase alta, porque no medio está a clase ansiosa, angustiada”. E, polo que parece, a clase angustiada cada vez medra máis. A razón desa degradación social é consecuencia da dexeneración ética na que se instalou a sociedade. Vivimos instalados na hermenéutica da sospeita vivindo tempos de frio moral que vai devastando as institucións, a política e mesmo as persoas. O individualismo insolidario, enraizado nas teses hobbesianas, perde de vista a solidariedade e o compromiso que esixe unha convivencia común. Somos vítimas dos lazos posmodernos de flotación que nos mergullan nunha aguda crise de leximidade política e social. Esa flotación é unha estratexia libre de cargas éticas, lixeira na súa continxencia e que apela a unha negociación constantemente renovable. É preciso recobrar un modelo de valores humanos que acheguen confianza aos cidadáns, coherencia, civismo e honradez. Sabemos que a ausencia de virtude ao longo da historia trae consigo a corrupción dos pobos. A democracia necesita cidadáns activos e responsables, así como unhas entidades éticas substantivas para conseguir unha sociedade decente. Os valores do bo cidadán son os que serven á construción do interese común. Este é o interese que de veras lexitima a acción política e que forza ao individuo a non vivir só apegado aos seus intereses máis próximos e inmediatos. Ter uns dereitos inalienables impón deberes de solidariedade, de altruísmo e de compromiso co ben común da sociedade. Por iso, o civismo e a democracia áchanse intimamente ligados. Unha democracia incivil, egoísta, individualista e de separación conduce de forma inexorable a unha situación de frío moral.
—————————————————————————————————
Outros artigos de Avelino Muleiro
Artigo: “Avelino Muleiro: Trascendencia do irrelevante (II)”
Artigo: “Avelino Muleiro: Trascendencia do irrelevante (I)”
Artigo: “Avelino Muleiro: O bico envelenado de Casandra”
Artigo: “Avelino Muleiro: A ocorrencia como contraargumento político”
Artigo: “Avelino Muleiro: Rebelión na caverna”
Artigo: “Avelino Muleiro:” A razón á caza e captura do azar e da causalidade””
Artigo: “Avelino Muleiro: “Derradeiros poemas de Manuel Vilanova”
Artigo: “A opinión de Avelino Muleiro: ” Vítimas baixo sospeita “”
Artigo: “A opinión de Avelino Muleiro: “Retablo de Nova York””
Artigo: ” Da imbecilidade á loucura pasando pola estupidez “
Artigo:” Filosofía delenda est “
Artigo: ” Fronteiras borrosas na realidade xeracional “
Artigo: ” Auf Widersehen, Viena. Dankeschön ”
Artigo: ” Encontros -imaxinarios-en Viena (III). Freud-2 “
Artigo: ” Encontros- imaxinarios- en Viena (II). Freud-1 “
Artigo: ” Avelino Muleiro : “Encontros –imaxinarios– en Viena (I)” “
Artigo: ” Festas do Nadal e a súa historia “
Artigo: ” O cerebro humano, esa caixa negra da nosa conduta “
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (II) “
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (I) “
Artigo: ” Pienso, luego Resisto “
Artigo: ” Da caverna platónica á nova Barataria “
Artigo: ” A linguaxe, instalada no idiolecto e na evolución social “
Artigo: ” Viaxe polas entrañas da hermenéutica “
Artigo: “A xustiza, entre o veo da ignorancia e a Intelixencia Artificial “
Artigo: ” Malos tratos e crueldade “
Artigo: ” Movementos feministas e ideoloxía de xénero “
Artigo: ” Dereitos humanos e dereitos dos animais “
Artigo: ” Violencia patolóxica “
Artigo: ” Posmodernidade e medios de comunicación “
Artigo: ” A ilusión da eterna xuventude e da inmortalidade: pode ser reversible o envellecemento? “
Artigo: ” Filosofía Médica (II): A historia da medicina e os seus retos actuais “
Artigo: ” Filosofía Médica (I) :Relación da medicina coa filosofía e coa ciencia “
Artigo: ” De quen son os fillos? “
Artigo : ” O Poder da Intelixencia Emocional “
Artigo : ” Devalo da Galicia interior “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( II ) “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( I ) “
Artigo : ” Negacionismo e represión social “
Artigo : ” Reclamos tóxicos “
Artigo : “ Ditame aberto ás ideoloxías (II) “
Artigo : ” Ditame aberto ás ideoloxías (I) ”
Artigo : “ Crise de Valores “
Artigo : ” A paz perpetua ”
Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos “
Artigo : ” Regreso ao futuro “
Artigo : ” Parte de guerra ”
Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño ”
————————————————————————————————–
Curriculum de Avelino Muleiro García
-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.
Obras
Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabra, Encontros coa tradición. Conversas no Ribeiro, Tres Campus, Verbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.
