Rebelión sentimental do amor contra o control lóxico da razón (II)

Avelino Muleiro García :

-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda

AVANTAR ACTIVIDADES

         Vai dedicado aos integrantes da tertulia Nordesía, que debateron con tanto entusiasmo o meu anterior artigo sobre a amizade; a Cayetano Rodríguez, leal escudeiro das miñas iniciativas; e a Vipe Aragonés, unha xoia de amigo.

Aspirar a compendiar o amor no corsé dunha definición esencial -por xénero supremo e diferenza específica- ou nunha simple definición descritiva, pode resultar tan utópico e insensato como pretender contar as estrelas da Vía Láctea ou identificar ás miles de persoas que presenciaron as luces de Vigo nas pasadas festas navideñas. O máis sensato para describir a natureza do amor será compilar as súas connotacións e características esenciais de tal modo que sexa doado recoñecer a quen luza e goce dese prezado diamante. Se xa resulta excesivamente difícil xestar unha definición esencial para describir fenómenos físicos e propiedades obxectivas, a complexidade para definir experiencias subxectivas, como son os sentimentos e as emocións, pode derivar nun fracaso definitorio.

            Hai veces que incluso resulta inútil afanarse en buscar definicións sobradamente precisas para xustificar palabras que se utilizan a cotío e das que sen saber explicalas correctamente se sobrentende o seu significado. Unha desas palabras ben pode ser a do amor. O amor, en efecto, forma parte dos conceptos que resultan tan sumamente coloquiais aos humáns que o seu discernimento se considera incuestionable e, por ende, innecesariamente definible. Móstrase tan consabido como pode ser o concepto de tempo, sobre o que Agustín de Hipona fixo a seguinte reflexión: “que é o tempo? Se ninguén mo pregunta, eu seino perfectamente, pero se quixera explicalo a quen mo pregunta, non sabería que dicir. O único que digo con seguridade é que sei que no caso de que nada pasase, non habería tempo pasado, e se nada ocorrese, no habería tempo futuro, e se nada existise, non habería tempo presente”. Sen necesidade de dar unha definición esencial, santo Agostiño entendía perfectamente en que consiste o tempo. Pois da mesma forma que temos unha idea conveniente e práctica do tempo, a inmensa maioría dos humáns, por non dicir todos, coñecemos que é o amor, aínda que nos resulte difícil definilo ou mesmo vivilo.

            Con todo, intentarei aproximarme aos arredores do seu descomunal e fabuloso castelo para poder desvelar algúns dos seus segredos mellor gardados. Procurarei, porén, non perderme no labirinto do delirio no que ese revoltoso e traveso fillo de Afrodita lle gusta meternos.

Os flancos da súa atalaia   

O amor procura protexerse dos inspectores das definicións lóxicas e dos inquisidores da esencia metafísica; e intenta confundilos, buscando refuxio no castelo dos sentimentos e das emocións para deixarse ver de cando en vez -sempre camuflado- a través das fabulosas almeas da mitoloxía, da relixión, da psicoloxía e da filosofía, así como na barbacana da literatura. Cada vector cultural desa defensiva fortaleza transmítenos aos concorrentes siareiros un determinado perfil dese singular eros, que se refuxia e se camufla en consonancia con cada momento de exhibición. E así, asomándose a ventá da mitoloxía, observamos a través da Ilíada o amor convertido en Andrómaca, a muller de Paris; ou en Penélope, a esposa de Ulises, na Odisea. Non obstante, hai outras máscaras horribles coas que a mitoloxía presenta o amor paixonal. Neses casos, o eros desacredítase totalmente, caracterizándoo como azoute divino e describíndoo como unha forza nefasta, perigosa e destrutiva, capaz de alterar as relacións humanas. É o eros disparando frechas molladas en chumbo para esnaquizar ao azar a calquera persoa.

En cambio, desde a barbacana da literatura, o amor exhíbese polifacético e versátil. Así nolo describe Shakespeare: “O amor non mira cos ollos, senón coa mente(Soño dunha noite de verán). Antoine de Saint-Exupéry, despois de velo asomarse por esa mesma barbacana, descríbenolo desta forma: “O amor non consiste en mirarse o un ao outro, senón en mirar cara fóra na mesma dirección” (Voo nocturno). Rubén Darío presenta ao amor como unha terrible contradición sentimental: Cuando llegues a amar, si no has amado,/ Sabrás que en este mundo/ Es el dolor más grande y más profundo/ Ser a un tiempo feliz y desgraciado. Jorge Bucay trata ao amor como un ente sospeitoso e de dubidosa reputación: “Si alguien habla del amor es un inmaduro” (El camino del encuentro). Calderón de la Barca, que escribiu tanto sobre este tema, conclúe así unha das súas obras:el amor duele inevitablemente, pero no hay manera de escapar a él” (No hay burlas con el amor). Lope de Vega remataba con estes versos o soneto Esto es amor: “Creer que un cielo en un infierno cabe / dar la vida y el alma a un desengaño/ esto es amor, quien lo probó lo sabe”. Francisco de Quevedo enaltece o amor sexual noutro famoso soneto, rematando con estes versos: “Consentir que le aparte la camisa‚ / hallarlo limpio y encajarlo justo: / esto es amor y lo demás es risa”.

A literatura contempla o amor desde o flanco romántico e antropolóxico describindo algunhas das súas inmensas capacidades de mago e de prestixitador. Non obstante, debemos observalo con máis amplas miras, aproximándonos á atalaia da filosofía para informarnos do que din os filósofos que observan ao amor nese castelo enfeitizado, pois só eles, co inquebrantable escudo da empoderada alétheia (desvelamento), poden desenmascarar todo tipo de camuflaxes eróticos. E así, unha vez desenmascarado, podemos aproximarnos á auténtica natureza do amor e miralo cara a cara.  

Ao comezo era o amor

            Superando a fascinante e longa etapa mitolóxica onde o amor empezaba a dar os seus primeiros pasos e a xogar, parece necesario centrarnos nos pazos nos que entrou a filosofía e dos que a fantasía foi expulsada pola poderosa e inflexible razón hai máis de vintesete séculos. Así e todo, nas antesalas desas construcións señoriais seguiron habitando os descendentes da fantasía, os mitos e as relixións, aos que con frecuencia acuden en axuda os filósofos, eses novos habitantes señoriais.

            Un dos primeiros inquilinos deses pazos foi Empédocles, sabio de Agrigento (s. V a. C.), que erixiu o amor como o causante e a orixe do mundo. Seguindo a teoría dos presocráticos, Empédocles admite catro elementos eternos: a terra, a auga, o aire e o lume. Pero os catro están separados e sen ningunha relación entre si. Ante ese illamento, Empédocles reclama unhas forzas externas que os poñan en contacto e os dinamicen, unhasforzas primordiais de atracción e repulsión. Estas forzas, dicía Empédocles, son o Amor (Eros) e o Odio (Neikos). Elas conviven en constante tensión alternando a súa supremacía no imperial e maxestuoso cetro do mundo. 

            Reivindico, pois, a figura do sabio de Agrigento como mentor e creador deste omnipotente e pillabán actor. Ninguén mellor ca el pode guiarnos no camiño empedrado que nos leve ás portas do amor e para que nos reciba cordial e cortesmente.

            Ante a pasividade dos catro elementos eternos, Empédocles invocou a intervención de Eros para que asinasen un armisticio de colaboración: “Entón, intervén Afrodita para realizar novas unións das que resultan todos os seres. Unha vez que a terra botou a áncora no porto seguro de Afrodita, atopáronse o lume, a auga e o aire luminoso, e de aquí naceron o sangue e as demais clases de carne… Se a túa fe permanece dubidosa sobre como mesturándose a auga, a terra, o aire e o lume puideron nacer tantas formas e tantas cores, direiche que naceron todas por obra do amor” (Poema sobre a Natureza). Así, cando eses catro principios mesturados se aproximan á luz coa forma de home, dunha familia de animais da selva, de plantas ou de paxaros, é costume chamalos nacemento. As partes do corpo reúnense nunha soa cousa por obra do amor e forman un corpo no vigor da vida esplendorosa. O mesmo lles acontece ás plantas, aos peixes, aos habitantes da auga, aos animais que viven nos bosques e aos paxaros que aletean coas súas ás sobre as augas. Todo ese mundo ateigado de individuos, con vida ou inertes, é produto da actividade creadora do amor.

            Non obstante, a estratexia do amor para crear toda esa inabarcable cantidade e diversidade de seres establécese e singularízase en cada caso específico. Nos seres físicos inanimados, o amor exprésase e actúa baixo a representación das leis naturais, que son aquelas que expresan a regularidade dos fenómenos que podemos observar na Natureza. A lei natural expresa unha relación de invariancia en todos os integrantes dunha determinada clase con respecto a certos parámetros que se consideran pertinentes. “Considérase que toda lei natural se cumpre para unha clase indefinidamente grande (ou infinita) de eventos ou casos naturais, e que, en xeral, non está ligada a ningún instante, é dicir, que se cumpre independentemente do tempo” (M. W. Wartofsky: Introdución á filosofía da ciencia). O Amor imponse aquí sen dar opcións alternativas. A gravidade, a adherencia, a velocidade, a inercia, a termodinámica, a entropía, a acción-reacción…son leis impostas polo amor para que reine a harmonía entre os seres sen vida. Para os seres vivos, o amor lexislará sumando ás leis físicas, que non desaparecen, as leis da bioloxía (botánica e zooloxía): xenética (leis de Mendel), nacemento, instinto, reprodución, selección natural, evolución, mutación, herdanza… Pero os seres vivos proveñen dos inertes, pois a medida que estes seres inertes, abióticos, se van relacionando entre si e actuando nun medio adecuado, emerxen nun chanzo natural superior dando orixe á vida. Neste caso, o amor impón as súas regras para conservar a identidade e a integridade dos seres vivos. 

Nesta persoal interpretación trato de inferir a función creadora, progresiva, gradual e perfeccionista do amor. Desde o átomo, que é o resultado dun acto creativo do amor, que se propuxo modelalo cun núcleo -integrado por protóns e neutróns-, e cunha nube de electróns ao seu redor, pasando polas moléculas, que forman a base da célula, da que á súa vez saen os seres vivos, ata tropezar co homo sapiens sapiens, observamos un dilatado bulevar polo que levan circulando da man do amor trece mil oito centos millóns de anos. Durante este tempo, o propósito do amor vén marcado polo enlace, pola cohesión e polos nexos amalgamantes, aplicando os códigos pertinentes e seleccionando especificamente en cada caso e circunstancia as diversas fases evolutivas da Natureza.

            Será o propio Platón quen por medio de Erixímachos avale no Banquete a tese de Empédocles: “O amor é sentimento, un impulso ou forza natural que se dá non só entre os humáns, senón entre todos os seres, animais e plantas, e mesmo en todas as ordes de cousas”.

O odio, o gran antagonista

            Fronte ao Amor, Empédocles coloca o Odio, a discordia, a escisión: “Divididas pola triste Discordia pérdense as partes do corpo e as cousas deambulan polas sendas da vida. E así aparecen sobre a terra cabezas sen pescozo, brazos espidos privados de ombreiros, voan ollos sos carentes de frontes” (Poema sobre a Natureza). Empédocles interpreta que o amor é quen mantén unidos os elementos para singularizalos e dotalos de unidade, en cambio o odio é o responsable da separación completa deses principios (arxé) eternos que están cohesionados formando unha unidade identitaria. Da mesma forma que o amor reúne o núcleo e os electróns para formar o átomo, o odio sepáraos coa fisión nuclear. E se o amor fai posible a creación da luz eléctrica a partir de encoros, de baterías e dispositivos eléctricos, o odio provoca cortocircuítos e incendios. O amor, na mitoloxía grega, converteuse en Andrómaca, a esposa do troiano Paris, mentres o odio se transformou no aqueo Aquiles para matar a Héctor, irmán de Paris. Os embarazos dos mamíferos, que estimula o amor para que se perpetúe a especie, transfórmanse en abortos por capricho do odio. O amor arrastra ao matrimonio, pero aparecerá o odio co divorcio para diluílo. Se o amor impón as súas normas na primavera enramando a arboleda e aniñando os paxaros, virá o odio no inverno para forzar a abscisión boscosa e obrigar aos paxaros ao gran éxodo migratorio.

O amor nos humáns

Podemos inferir, con bo criterio, que ao principio era o amor, que planificou e desenvolveu a formación do universo no que emprazou ás plantas e hospedou aos animais, e que finalmente o amor se fixo sexo no sapiens sapiens e habitou connosco.

Abusando, quizais, da teoría da emerxencia, na que con tanta paixón e vehemencia se afanou Mario Bunge, permítome deducir que o último chanzo no que se instalou o amor no mundo ten como referente ao ser humano. O amor foi emerxendo ao compás da evolución, logrando perfeccionarse en cada chanzo evolutivo ata acadar o seu estado de excelencia no homo sapiens sapiens. No percorrido do seu longo camiño, o amor fíxose instinto no cerebro reptiliano, cos reptís como portadores; logo, transformouse en emoción no cerebro límbico, convertendo aos mamíferos nos seus consignatarios; para rematar, ata o momento, no neocórtex, do que os humáns nos convertemos nos seus apoderados.  

Posiblemente non sexa o derradeiro banzo se nos deixamos guiar pola teoría da evolución e polas profecías nietzscheanas do superhome. Nese caso, non me atrevo adiviñar con que anteface podería actuar o lizgairo e bambeante eros. O que sabemos actualmente del, no seu rol antropolóxico, non nos permite perfilalo perfectamente, porque se transforma en cada situación na que aparece e se metamorfosea en cada individuo que conquista. Goza, non obstante, dun recoñecido papel romántico, que cantan inspirados os poetas, e que iniciou o seu insigne percorrido no século XVIII, unindo paixón e desexo sexual. Pero tampouco lle faltan eloxios, e mesmo críticas, cando se reviste de platonismo -o consabido amor platónico-, de amor imposible, de amor sexual, de amor fracasado, de amor fraternal, de amor materno, de amor filial, de amor patolóxico, de amor paixonal, de amor fatuo, de amor desinteresado… “Hai amores tan belos que xustifican todas as tolemias que nos fan cometer”, dixo Plutarco. Algúns psicólogos, como Sternberg, fan gravitar o amor sobre tres grandes piares: a intimidade, a paixón e o compromiso. Así e todo, estou totalmente convencido de que as características do amor sobrepasan estes tres principios. Hai algo que si parece evidente: que o amor é, probablemente, un dos sentimentos máis tratados na historia da humanidade. E por algo será.

O amor case sempre está detrás de todo canto emprendemos e tramamos, e cando non contamos con el, a vida carece de sentido. “Que é o inferno?” -pregúntase Dostoyevski nos Irmáns Karamazov-, e el mesmo se responde: “Manteño que é o sufrimento de non ser capaz de amar”. A pesar de que o amor nos acompaña ao longo da vida, resulta imposible observalo no resto das persoas, porque, como sentimento que é, soamente o percibimos como vivencia subxectiva, o cal dificulta a súa definición e a súa esencia. Unicamente por analoxía co que nós experimentamos e sentimos podemos interpretar o que lle pasa ao resto dos humáns cando confesan o amor e relatan as súas experiencias con el. Da descrición coa que cada persoa transmite esas vivencias podemos extraer as súas características comúns equiparándoas coas propias. Cousa diferente é entrar no modo afectivo e sentimental co que cada persoa as vive.

O amor humano é unha estratexia da especie?

Platón relata no Banquete que “o obxecto do amor é aquel que aparece seguindo o principio conforme o cal a natureza mortal busca sempre que lle é posible a perpetuidade e a inmortalidade, sendo a procreación o único medio posible para logralo. É dicir, pretende deixar sempre un individuo máis novo en substitución doutro máis vello. Esa mesma é a mensaxe que nos transmite Richard Dawkins no seu famoso libro O xene egoísta, onde explica que o ADN nos utiliza aos humáns para sobrevivir el, pasando de xeración en xeración, sen lle importar o máis mínimo o modo de vida do individuo que é o seu portador. O xene ten unha única meta, que consiste en convertirse en inmortal.  

Nietzsche popularizou a expresión estoica do amor fati -amor do destino- para expresar que é tamén amor todo o que se considera necesario nas cousas e que non se pode prever. O amor fati é amar incluso o descoñecido e o incomprensible. Ese amor do destino é a actitude ante a vida e o acontecer cósmico, afirma Nietzsche; non só se acepta o destino como necesario, senón que se ama a mesma necesidade (Gaia ciencia). A esa mesma meta apunta Schopenhauer, para quen o amor é unha trampa da natureza, algo que nos parece percibir como subxetivo pero que ten unha obxetividade: a vontade da especie. Aquí o amor ten unha explicación metafísica que consiste no desexo da natureza de que sobreviva a especie.

Perfil platónico do amor

Platón non vale de referente para quen pretenda saber que é a amizade, porque a súa aportación ao tema, especialmente no diálogo Lisis, oscila nunha nebulosa ateigada de imprecisións e mesmo de contradicións. En cambio, é un experto nos temas do amor. O Banquete representa unha auténtica apoloxía do eros, pois é cantado desde a súa concepción na festa de Afrodita ata a función que exerce nos humáns para acadar a beleza. Esa función do amor reivindicada por Platón derivou na modalidade amorosa coñecida como “amor platónico”.  

            Platón, que no Banquete se camufla detrás do persoaxe de Sócrates, explica as orixes do amor (eros) e a súa misión na vida humana. Así e todo, Sócrates non se expresa en primeira persoa nese diálogo, senón que vai explicando a biografía e o proceder do amor utilizando unha conversación sostida con Diotima, muller sabia de Mantineia.

-Sócrates, conversando cos contertulios do Banquete, maniféstalles: “Eu lle dicía (a Diotima) que o amor é un gran deus, que se asocia sempre ao ben”.

Non blasfemesdíxome ela. Cres que o que non é fermoso ten que ser feo? E pensas que o que non é sabio é ignorante? Non sabes que entre ciencia e ignorancia existe un termo medio?

Sócrates: –Cal?

Diotima: As opinión verdadeiras, que non se poden xustificar.

……. Sócrates: De que pai e de que nai naceu eros?

Diotima: É un pouco longo de referir, non obstante, dígocho. Cando naceu Afrodita, os deuses celebraron unha festa, e entre eles estaba o deus Poros. Acabado o banquete, Penia, unha esmoleira, púxose á porta do xardín onde se celebraba a festa coa intención de mendigar. Pero Poros saiu bébedo de néctar e quedou durmido. Daquela, Penia aproveitou a ocasión para ter un fillo con Poros, e deitándose con el concebiu a Eros. Decátate, logo, como o Amor é compañeiro e servidor de Afrodita por ser procreado o mesmo día do nacemento da deusa. E iso sen ter en conta que o amor por natureza inclínase a amar a beleza, e Afrodita é bela.

            Sendo, pois, fillo de Poros e de Penia, o Amor recibiu cualidades dun e da outra. Polo tanto, sempre é pobre, groseiro, seco, anda descalzo, non ten abrigo, dorme á intemperie, a súa casa é a dura terra, o seu refuxio de noite son as portas e os camiños. É dicir, de natureza como a súa nai, con ela comparte eternamente a vida indixente; mais, coma o seu pai, sempre está á espreita de canto hai de bo e belo. É viril, resolutivo, ardente, un cazador inigualable, un infatigable intrigante de astucias, apaixonado polos inventos, un filósofo a cada paso, un feiticeiro, mago e sofista incomparable… Nun mesmo día será florecente, cheo de vida e nadando na abundancia; e despois, morrerá para renacer de novo grazas á natureza que ten de seu pai… E do mesmo xeito, está a medio camiño entre o saber e a ignorancia… É, polo tanto, filósofo.

Sócrates: Sendo así a natureza do Amor, que servizos lles presta aos humáns?

Diotima: Como xa coñeces a natureza e a orixe do Amor, así como sabes que se inclina cara ás cousas belas, non te preguntas por que o Amor é esa inclinación ás cousas belas? Máis claro: amando as cousas belas, que quere quen as ama?

Sócrates: Que acaben sendo súas.

Diotima: Esta resposta reclama outra pregunta: Que é o que terá aquel que posúa as cousas belas, unha vez que as posúa?

Sócrates: Que acaben sendo nosas. Posuílas.

Diotima: E que terá aquel que posúe as cousas boas?

Sócrates: A resposta é máis doada: Tera felicidade. Será ditoso.

Diotima: Logo o amor, é o desexo de posuír sempre o ben.

…Cando se está na idade necesaria, a nosa natureza sente o desexo de procrear. Pero non pode procrear no feo, só pode facelo no belo. A unión do home e da muller é un auténtico alumeamento no que hai algo de divino, xa que grazas á fecundación e á xeración o ser mortal participa na eternidade…Por iso, cando o ser desexoso de procrear se achega ao belo, tórnase gozoso e na súa alegría sente un desmaio delicioso que lle fai derramarse, e entón aluma e procrea.

Amor platónico

Diotima aínda lle reservaba a Sócrates unha última lección neste diálogo do Banquete, aínda desconfiando de que el a puidese entender. Aquí está explicada a esencia do amor platónico. É unha argumentación coa que Diotima nos vai arrastrando desde a percepción inicial dun corpo belo ata á idea de beleza, que é a responsable de todas as cousas belas que coñecemos. Continúa Diotima conversando con Sócrates:

“Conseguín iniciarte ata aquí nos misterios do amor. Pero no que se refire ao último grao de iniciación e ás revelacións máis secretas para as que non é máis que unha preparación todo o que acabo de dicirche, non sei se, aínda que estea ben dirixido, o teu espírito poderá elevarse ata elas. Pero seguirei. Trata de seguirme.

Quen queira alcanzar este coñecemento polo camiño recto, debe empezar desde mozo por buscar os corpos belos. Ao principio, non debe amar máis que un só, pero despois ha de chegar a comprender que a beleza que se acha nun corpo é irmá da que se acha en todos os demais. Se hai que buscar a beleza que reside na idea, sería unha gran tolemia non crer que a beleza que reside en todos os corpos é unha e idéntica. E unha vez penetrado deste pensamento, a persoa debe mostrarse amante de todos os corpos belos e desposuírse de toda paixón que teña por obxecto a un só corpo. Debe considerar despois que a beleza da alma é máis preciosa que a do corpo, ata o punto de que unha alma bela, aínda nun corpo desprovisto de atractivos, basta para atraer o seu amor e os seus coidados para facerlle pronunciar os discursos máis apropiados para facer mellor á mocidade. Desta forma, verase obrigado a contemplar a beleza que se atopa nas accións das persoas e nas leis, e a ver que esta beleza é en todo lugar idéntica a si mesma, e como consecuencia chegará a ter en pouco aprecio a beleza corpórea. Das accións humanas, deberá pasar ás ciencias para contemplar a súa beleza, e entón, ao contemplar o belo en toda a súa extensión, xa non permanecerá nunca máis encadeado como un escravo no limitado amor da beleza dun mozo, dun home ou dunha acción, senón que se volverá cara ao océano da beleza e, saciando os seus ollos con este espectáculo, producirá con inesgotable fecundidade os discursos e os pensamentos máis magníficos da filosofía, ata que xa non perciba máis que unha ciencia: a do belo.

Agora, Sócrates, préstame toda a atención de que sexas capaz. Aquel que nos misterios do amor se elevou ata o punto en que nos achamos despois de percorrer todos os graos do belo, verá de súbito ante os seus ollos unha beleza marabillosa, aquela precisamente que constituía o fin de todos os seus esforzos anteriores: beleza eterna, increada e imperecedoira…; unha beleza que non é sensible como un rostro ou unha man, nin corporal, que non é tampouco nin unhas palabras nin uns coñecementos, que non reside nun suxeito diferente dela mesma, senón que existe eterna e absolutamente por si mesma e en si mesma.

O camiño recto cara ao amor, tanto se se segue espontaneamente coma se outro te guía, consiste en comezar polas belezas deste mundo e elevarse ata a beleza suprema pasando, por así dicilo, por todos os chanzos, dun corpo belo a dous, de dous a todos os demais, dos corpos belos ás ocupacións belas, das ocupacións belas ás ciencias belas, ata que, de ciencia en ciencia, se chegue á ciencia por excelencia que non é outra que a ciencia do belo en si. Querido Sócrates -proseguiu a estranxeira de Mantinea-, se hai algo que lle dea valor a esta vida, é a contemplación da beleza en si”.

            Como vemos, o amor elévanos ao mundo da beleza, a esa beleza que está máis alá das cousas belas que percibimos neste mundo. Esa beleza é unha idea, que está no mundo platónico das ideas, que son modelo arquetípico de todo o que hai no mundo físico. Entrar no mundo da beleza á que nos conduce Platón por medio do amor é entrar no gabinete da metafísica.

A caixa negra do amor 

Á marxe dese amor platónico, as persoas vivimos e relacinámonos cun amor máis humano e empírico. E sobre este amor buscamos moitas explicacións, non só literarias, mitolóxicas e filosóficas, senón tamén científicas e neurocientíficas. Eu propoño o modelo de Caixa negra dentro destas últimas.

 Se, por exemplo, queremos ver a televisión, sabemos que debemos enchufar o cable do televisor, e de seguido esperamos que aparezan na pantalla as imaxes e o son. Pero entre o enchufe do cable e as imaxes que aparecen na pantalla hai un complexo proceso electrónico interior que á inmensa maioría dos humáns nos resulta indescifrable. Se despois de enchufar o cable do televisor non aparecen as imaxes na pantalla, reclamamos a axuda dun técnico para que resolva o problema do proceso interior (da caixa negra) porque a nós nos resulta imposible resolvelo.

Os modelos de caixa negra son os paradigmas ou arquetipos epistemolóxicos que describen as relacións funcionais entre as entradas (input) e as saídas (output) dun sistema. A denominación de modelos de caixa negra deriva da dificultade de acceder ao seu funcionamento interno, é dicir, de coñecer a súa estrutura lóxica a partir dos seus compoñentes internos. Este modelo utilízase en diversos campos da ciencia e da tecnoloxía, mesmo nas finanzas, onde a Intelixencia Artificial (IA) xoga un papel fundamental pois, coa súa aplicación, os inversores buscan beneficios axudados pola previsión de resultados de mercado que lle ofrecen as máquinas dada a súa capacidade de aprenderen de forma autónoma (machine learning). As máquinas dirixidas pola IA son quen de identificar patróns ou modelos financeiros, ou de calquera outra actividade humana, baseándose en algoritmos que aplican a grandes bases de datos. O modelo caixa negra xa se utilizaba en dispositivos e artefactos moito antes de descubrir a Intelixencia Artificial, como no caso dos avións ou noutros medios de transporte.

            Este modelo utilízase tamén en psicoloxía e en socioloxía, pero como metáfora, porque o que se pretende nesas disciplinas é esclarecer os compoñentes que se atopan entre os estímulos e as respostas. Pese a todo, nin os psicólogos nin os sociólogos entran na estrutura física deses elementos que median entre os estímulos e as respostas. A análise que realizan de tales elementos cínguese simplemente ao ámbito da opinión ou de teorías formais, que nunca poden ser verificadas nin falsadas.

            En cambio, aposto polo modelo de caixa negra para explicar o sentimento do amor, porque se pode identificar empiricamente a entrada (input) e a saída (output) da formación de dito sentimento. Vemos unha persoa -entrada como percepción sensitiva- e quedamos enamorada dela -saída como sentimento. Que pasou no interior desa persoa para que agora se vexa infiltrada polo sentimento do amor? A explicación está na caixa negra do cerebro, da mesma forma que as imaxes que aparecen na pantalla se moldean no interior do televisor.  

            A neurociencia explícanos o interior desa Caixa negra. Dinos que o amor é resultado da química que fabrica o cerebro en zonas moi activas e específicas, como son o hipocampo, o hipotálamo e o córtex do cíngulo anterior, que están relacionadas coa recompensa e coa motivación.

Hai determinadas partes do cerebro, como é a cortiza cerebral, que despois de recibir e procesar as informacións que reciben dos sentidos exteriores transmítenllas á amígdala, ao hipocampo e a outras partes do sistema límbico que lles permiten decatarse da contorna. O hipotálamo controla a hipófise, que ten como misión liberar as hormonas no sangue. Unha desas hormonas é a oxitocina, coñecida como a hormona do amor e da felicidade, que se fabrica nas neuronas do hipotálamo e que se activa cando se crea unha relación de amor de longo prazo. Coa oxitocina, increméntase o goce ao confiar na persoa amada, ao mesmo tempo que se reduce a ansiedade. Pero nestas partes do cerebro tamén se fabrican outros dous grandes elementos químicos que favorecen o nacemento do amor: a dopamina, que é unha hormona que xera enerxía e motivación á persoa, e a serotonina, a hormona que provoca un singular trastorno obsesivo-compulsivo producindo os celos. Hai outras partes do cerebro, como a amígdala e o córtex frontal, que se desactivan cando se producen sentimentos negativos relacionados co amor, como os celos, a infidelidade, o odio, o ninguneo da persoa amada… pois así redúcese a pena do fracaso.

Igual que a fonte do amor está no cerebro, tamén o odio nace no mesmo lugar, pero non mana da mesma fonte. Neste caso, son a cortiza frontal medial -que está implicada fundamentalmente na capacidade de razoar-, o núcleo putamen, a cortiza premotora bilateral e a cortiza insular. Estas partes do cerebro son coñecidas como o circuíto do odio.

Rebelión sentimental

Incluso recoñecendo que “o amor se compón dunha soa alma que habita en dous corpos (Aristóteles),” non sempre nesa alma conviven de modo avenido e afable os seus inquilinos. A razón e os sentimentos fan vidas paralelas no interior da persoa, anque autónomas e independentes. Iso explica que cando a razón trata de se lle impoñer ao amor, este se rebele contra as leis da lóxica que lle impón a ditadura racional, o que crea auténticos conflitos psíquicos. Posiblemente os méritos por antigüidade xoguen a favor dos sentimentos -o cerebro límbico é anterior ao neocórtex-, o que lles permite reaccionar de inmediato sen necesidade de pensar no que pasa. Non quixeramos ternos enamorado, dicimos nalgunhas ocasións, en cambio resulta imposible desenamorarse. Recoñecemos que a razón se ve sometida constantemente aos sentimentos, en especial ao do amor, porque o cerebro límbico actúa máis rápido que o neocórtex, que se ralentiza buscando explicacións lóxicas antes de actuar. Por ende, apenas temos control racional sobre o amor e sobre todos os sentimentos, xa que boa parte das decisións que tomamos na vida non se realizan voluntariamente.

            Parece sensato, non obstante, buscar un pacto entre o amor e a razón dentro dun certo equilibrio, pero procurando salvar a independencia de ambos. Este equilibrio “no consiste tanto en victorias o imposiciones racionales, ni en la represión o el control de las propias emociones, como en el encaje o acoplamiento entre nuestras emociones y nuestro razonamiento, o sea, en un equilibrio entre diferentes procesos mentales” (Ignacio Morgado: Emociones e inteligencia social).

Aínda que a felicidade soe ser matizada e pasaxeira, non hai vida feliz sen amor. Pero non hai amor limpo, pleno e creativo sen un equilibrio psíquico entre a razón e os sentimentos. Unha vez lograda a reparación deses desaxustes internos, xa só nos queda saír da periferia da nosa personalidade, superando o narcisismo, para da man da empatía contactar con outros seres humanos á espera da visita aduladora de eros.

—————————————————————————————————

Outros artigos de Avelino Muleiro

Artigo: “Rebelión emocional da amizade conhttps://badalnovas.com/2022/12/30/rebelion-emocional-da-amizade-contra-o-control-loxico-da-razon-i/tra o control lóxico da razón (I) “

Artigo: “Sofismas e falacias, torpedos do discurso lóxico”

Artigo: ” Festa da filosofía no metaverso “

Artigo: “Tempos de frio moral”

Artigo: “Avelino Muleiro: Trascendencia do irrelevante (II)”

Artigo: “Avelino Muleiro: Trascendencia do irrelevante (I)”

Artigo: “Avelino Muleiro: O bico envelenado de Casandra”

Artigo: “Avelino Muleiro: A ocorrencia como contraargumento político”

Artigo: “Avelino Muleiro: Rebelión na caverna”

Artigo: “Avelino Muleiro:” A razón á caza e captura do azar e da causalidade””

Artigo: “Avelino Muleiro: “Derradeiros poemas de Manuel Vilanova”

Artigo: “A opinión de Avelino Muleiro: ” Vítimas baixo sospeita “”

Artigo: “A opinión de Avelino Muleiro: “Retablo de Nova York””

Artigo: ” Da imbecilidade á loucura pasando pola estupidez “

Artigo:” Filosofía delenda est “

Artigo: ” Fronteiras borrosas na realidade xeracional “

Artigo: ” Auf Widersehen, Viena. Dankeschön ”

Artigo: ” Encontros -imaxinarios-en Viena (III). Freud-2 “

Artigo: ” Encontros- imaxinarios- en Viena (II). Freud-1 “

Artigo: ” Avelino Muleiro : “Encontros –imaxinarios– en Viena (I)” “

Artigo: ” Festas do Nadal e a súa historia “

Artigo: ” O cerebro humano, esa caixa negra da nosa conduta “

Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (II) “

Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (I) “

Artigo: ” Pienso, luego Resisto “

Artigo: ” Da caverna platónica á nova Barataria “

Artigo: ” A linguaxe, instalada no idiolecto e na evolución social “

Artigo: ” Viaxe polas entrañas da hermenéutica “

Artigo: “A xustiza, entre o veo da ignorancia e a Intelixencia Artificial “

Artigo: ” Malos tratos e crueldade “

Artigo: ” Movementos feministas e ideoloxía de xénero “

Artigo: ” Dereitos humanos e dereitos dos animais “

Artigo: ” Violencia patolóxica “

Artigo: ” Posmodernidade e medios de comunicación “

Artigo: ” A ilusión da eterna xuventude e da inmortalidade: pode ser reversible o envellecemento? “

Artigo: ” Filosofía Médica (II): A historia da medicina e os seus retos actuais “

Artigo: ” Filosofía Médica (I) :Relación da medicina coa filosofía e coa ciencia “

Artigo: ” De quen son os fillos? “

Artigo : ” O Poder da Intelixencia Emocional “

Artigo : ” Devalo da Galicia interior

Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( II ) “

Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( I ) “

Artigo : ” Negacionismo e represión social “

Artigo :Reclamos tóxicos

Artigo : Ditame aberto ás ideoloxías (II)

Artigo : ” Ditame aberto ás ideoloxías (I)  

Artigo : Crise de Valores

Artigo : ” A paz perpetua

Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos

Artigo : ” Regreso ao futuro

Artigo : ” Parte de guerra

Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño

————————————————————————————————–

Curriculum de Avelino Muleiro García

-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.

Obras

Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabraEncontros coa tradición. Conversas no RibeiroTres CampusVerbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.